افغانستان و سیاست در حال تحول قزاقستان
بازار افغانستان (به عنوان یک واردکننده محصولات صنعتی و کشاورزی) و موقعیت آن (به عنوان یک مسیر تجاری که می‌تواند آسیای مرکزی را به کشورهایی مانند پاکستان با بنادر قابل توجه متصل کند) برای قزاقستان بسیار مهم است و سیاست نوظهور جدید افغانستان را شکل می‌دهد
در حالی که جامعه جهانی دوره‌ای پرتلاطم و غیرقابل پیش‌بینی را تجربه می‌کند، قزاقستان در کنار سایر کشورها با طیفی از چالش‌ها و خطرات مواجه است. تغییر جهت‌گیری و تعدیل به موقع سیاست‌های خارجی و داخلی ممکن است این کشور را قادر سازد تا به طور مؤثر با این چالش‌ها کنار بیاید و حتی از آن‌ها سود ببرد.
برای مثال، جنگ اوکراین آسیب‌پذیری‌های ناشی از روابط فشرده اقتصادی و تجاری قزاقستان با همسایه شمالی‌اش، روسیه را آشکار کرد. با توجه به این موضوع، دولت قزاقستان به شدت بر توسعه انعطاف‌پذیری در مدیریت چالش‌های امنیتی، تجاری و لوجستیکی که امروز با آن مواجه است، متمرکز شده است. از جمله این چالش‌ها، محدودیت‌های مختلف در رابطه با مسیرهای تجاری شمال و همچنین نگرانی‌ها در مورد اعمال احتمالی تحریم‌های ثانویه است. مقامات قزاق با مقابله با این چالش‌ها به اهمیت یافتن بازارها، مسیرهای تجاری و فرصت‌های اقتصادی جدید برای این کشور پی‌برده‌اند.
در این محیط، قزاقستان به عنوان الگویی برای بازنگری در سیاست خارجی‌اش به نفع همکاری با آسیای جنوبی ظاهر شده است. این اقدام را می‌توان به‌عنوان تلاشی برای دور شدن از وابستگی شدیدش به روسیه، و یک موقعیت متعادل که به دقت نسبت به ایالات متحده و روسیه طراحی شده، در نظر گرفت.
با این حال، یک راه جایگزین برای مشاهده این تغییرات وجود دارد. روسیه احتمالاً بازیگری است که قزاقستان را به آرامی به سمت جنوب هل می‌دهد، زیرا مسکو می‌تواند از مسیرهای تجاری به آسیای مرکزی نیز سود ببرد. همان‌طور که ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه در جولای گذشته اعلام کرد، «دهلیز حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب» مسیر کوتاه‌تری را برای کالاهای روسی به قاره افریقا و بازگشت به روسیه فراهم می‌کند.
صرف نظر از انگیزه، علاقه قزاقستان به کشورهای جنوب آسیا، به ویژه افغانستان، افزایش قابل توجهی داشته است. در واقع، در ماه دسمبر وزارت خارجه قزاقستان تصمیم گرفت که طا-لبان را از فهرست سازمان‌های تروریستی خود حذف کند.
بازار افغانستان (به عنوان یک واردکننده محصولات صنعتی و کشاورزی) و موقعیت آن (به عنوان یک مسیر تجاری که می‌تواند آسیای مرکزی را به کشورهایی مانند پاکستان با بنادر قابل توجه متصل کند) برای قزاقستان بسیار مهم است و سیاست نوظهور جدید افغانستان را شکل می‌دهد.
روابط تجاری قزاقستان با افغانستان
حمایت قزاقستان از افغانستان نه تنها ریشه در ملاحظات ثبات منطقه‌ای دارد، بلکه به منافع اقتصادی آستانه در گسترش ارتباطات تجاری از طریق افغانستان به جنوب آسیا نیز سرچشمه می‌گیرد.
اگرچه قزاقستان هرگز به طور رسمی حکومت طا-لبان را در افغانستان به رسمیت نشناخت، اما در مورد تماس با طا-لبان عمل‌گرا بوده و روابط اقتصادی و تجاری با این کشور را حفظ کرده است. اولین تعامل سطح بلند بین قزاقستان و طا-لبان در سپتمبر ٢٠٢١، کم‌تر از یک ماه پس از به دست گرفتن کنترول افغانستان از سوی طا-لبان روی داد. علیم خان یاسینگلدی‌اف سفیر وقت قزاقستان در افغانستان با امیرخان متقی سرپرست وزارت خارجه در کابل دیدار کرد و در آنجا متعهد به تقویت همکاری‌های اقتصادی شد.
همکاری برای احیا و گسترش پیوندهای تجاری و اقتصادی به افزایش قابل توجه گردش مالی بین دو کشور کمک کرد. در سال ٢٠٢٢ حجم تجارت بین قزاقستان و افغانستان به رکورد ٩٨٧.٩ میلیون دالر رسید که دو برابر سال قبل (٤٧٤.٣ میلیون دالر) است. تا نوامبر ٢٠٢٣، تجارت بین دو کشور به ٥٨٣ میلیون دالر کاهش یافت و بعید به نظر می‌رسد که در ماه پایانی سال جهش چشم‌گیری داشته باشد.
سریک جومانگارین معاون نخست وزیر قزاقستان و وزیر تجارت و ادغام، در مصاحبه‌ای با خبرنگاران در ماه می ٢٠٢٣، هنگام بحث در مورد تجارت با افغانستان تحت کنترول طا-لبان، گفت: «سیاست سیاست است، اقتصاد اقتصاد».
قصد او این بود که بگوید حتی بدون به رسمیت شناختن حکومت طا-لبان و در عین حال مخالفت با سیاست‌های داخلی آن‌ها، می‌توان روابط تجاری دوجانبه ثمربخشی داشت زیرا منافعی برای هر دو طرف به همراه دارد. با توجه به این که افغانستان به بازار عمده فروش محصولات قزاقستان تبدیل شده است، رویکرد قزاقستان عملی و فعال است.
در جنوری ٢٠٢٣، افغانستان به دلیل صادرات ١٣٣.٨ میلیون دالر لوکوموتیوهای راه آهن دیزلی-الکتریکی به افغانستان به یکی از ١٠ شریک تجاری برتر قزاقستان تبدیل شد. در مقایسه، صادرات یک لوکوموتیو برابر با حجم کل تجارت ماهانه قزاقستان با قرقیزستان و آذربایجان بود.
مجمع تجاری قزاقستان و افغانستان که در اپریل ٢٠٢٣ در کابل برگزار شد، سرمایه‌گذاری قابل توجه برای تقویت روابط موجود بود. در جریان این مجمع، آن‌ها از افتتاح یک تجارت‌خانه در پایتخت افغانستان خبر دادند. این امر در تضاد با بسته شدن نمایندگی تجاری قزاقستان در روسیه در سال گذشته است.
تمایل قزاقستان در حمل و نقل و لوجستیک
همان طور که قبلاً ذکر شد، به نظر می‌رسد که قزاقستان منافع بسیار بیشتری در همکاری با افغانستان با استفاده از موقعیت جغرافیایی کشور به عنوان دهلیز تجاری برای رسیدن به بنادر جنوب آسیا دارد. قزاقستان علاقمند به مشارکت در بازسازی و توسعه زیرساخت‌های افغانستان به ویژه در زمینه‌های ترانسپورت، انرژی و زراعت است. این را ملاقات مارچ ٢٠٢٣ بین متقی و یاسینگلدیف نشان داد. هدف از این نشست بحث در مورد توسعه سیستم راه آهن در افغانستان بود.
با این حال، قزاقستان با افغانستان هم مرز نیست و هیچ مسیر فعلی نصب نشده است. انتظار می‌رود که این واقعیت مقامات قزاقستان را به تعمیق همکاری با سایر کشورهای آسیای میانه، به ویژه ازبیکستان در ساخت پروژه‌های ترانزیت و لوجستیکی میان‌افغانی سوق دهد.
قزاقستان قبلاً اقداماتی را برای کمک به احیای پتانسیل ریلی افغانستان انجام داده است. اداره راه آهن افغانستان و شرکت قزاقستانی Integra Construction قراردادی را برای از سرگیری کار ساخت و ساز یک شاخه راه آهن از ایستگاه روزنک تا ایستگاه رباطریان (۴۳ کیلومتر) در اکتوبر ٢٠٢٣ امضا کردند.
علاوه بر این، یکی دیگر از مزایایی که قزاقستان می‌تواند از آن بهره‌مند شود، مشارکت در صنعت معدن است زیرا گزارش شده است که افغانستان از نظر منابع مانند مس، طلا، سنگ‌های قیمتی و غیره غنی است. بر اساس بررسی‌ها تنها ٣٠ درصد از خاک افغانستان، سازمان زمین شناسی ایالات متحده (USGS) ثروت منابع این کشور را حدود ۱ تریلیون دالر تخمین زد. این موضوع علاقمندان زیادی مانند چین را به خود جلب کرده است و ممکن است علاقمندی قزاقستان را نیز به خود جلب کند. ذبیح الله مجاهد سخنگوی طا-لبان به تازگی اعلام کرد که انتظار می‌رود شرکت‌های قزاق، در سال ٢٠٢٤ در بخش معدن، تولید انرژی و پروژه‌های برق آبی سرمایه‌گذاری کنند.
انگیزه‌های داخلی
اولین عامل در سیاست داخلی قزاقستان که بر رویکرد کنونی‌اش در قبال افغانستان تأثیر می‌گذارد، تغییر کادر اخیر است. در سپتمبر ٢٠٢٣، سریک جومانگارین وزیر تجارت و ادغام وقت، که به خاطر دیدگاه‌های عملی‌اش در مورد رویکردهای قزاقستان در قبال افغانستان معروف بود، به سمت معاون نخست وزیر ارتقا یافت. این امر نشان‌دهنده حمایت خط مقدم از دیدگاه‌های او در رابطه با ایجاد روابط اقتصادی عملی با افغانستان تحت حاکمیت طا-لبان است و نشان می‌دهد که این روابط بیشتر در برنامه سیاست خارجی قزاقستان مستحکم خواهد شد.
علاوه بر این، در سپتمبر ٢٠٢٣، تأسیس وزارت حمل و نقل اعلام شد که نشان دهنده آمادگی این کشور برای توجه ویژه به پروژه‌های زیرساختی و حمل و نقل داخلی و بین‌المللی است.
اواخر سال گذشته، قزاقستان یک سفیر جدید به نام علی خان یاسین گیلدیف را به کابل اعزام کرد. او در ٢٩ دسمبر با متقی دیدار کرد.
یکی دیگر از عوامل داخلی که بر سیاست قزاقستان تأثیر می‌گذارد، افکار عمومی در مورد همکاری فعال با افغانستان است. الدانیز گوسینوف، کارشناس قزاقستانی در مرکز تخصصی-تحلیلی هارتلند، می‌گوید که مجمع تجاری قزاقستان-افغانستان که در اپریل ٢٠٢٣ برگزار شد، انتقادها و نگرانی‌هایی را در میان بخشی از جمعیت قزاقستان برانگیخت. مردم از همگرایی کشورشان با دولتی که توسط یک «گروه تندرو» اداره می‌شود ابراز نگرانی کردند.
اما از سوی دیگر، همان طور که در بالا توضیح داده شد، مقامات قزاقستان به وضوح اهمیت مشارکت افغانستان در روندهای منطقه‌ای و مزایایی را که کشورهای آسیای مرکزی می‌توانند از مسیرهای قابل استفاده ترانس-افغانستان به دست آورند، درک می‌کنند.
چالش‌های بالقوه سیاست قزاقستان در قبال افغانستان
دولت قزاقستان ضمن شکل‌دهی سیاست‌های نوظهور خود در قبال افغانستان، باید این واقعیت را در نظر بگیرد که حکومت طا-لبان هنوز توسط جامعه جهانی به رسمیت شناخته نشده است. این وضعیت تا حدی غیرقابل پیش‌بینی است.
مشکل مهم دیگر این است که بر اساس داده‌های سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، بیش از ٢٠ سازمان تروریستی در خاک افغانستان فعالیت می‌کنند که در مجموع تعداد آن‌ها تقریباً ١٠ هزار نفر است. اهداف بالقوه این گروه‌های مختلف لزوماً به طور کامل شناخته نشده است، اما حضور آن‌ها تهدید بالقوه برای منطقه گسترده‌تر است. این موضوع باعث نگرانی است زیرا برای بهره‌برداری مؤثر از پتانسیل مسیرهای ریلی فراافغانستان به یک محیط امن نیاز است.
به منظور تحقق کامل مسیرهای تجاری که قزاقستان را به بنادر تجاری اصلی جنوب آسیا متصل می‌کند، ادامه توسعه روابط با ازبیکستان برای قزاقستان بسیار مهم است. به‌رغم مسیر مثبت کنونی روابط بین قزاقستان و ازبیکستان، درگیری‌های احتمالی بین این دو وجود دارد که می‌تواند به برنامه‌های قزاقستان آسیب برساند.
در نهایت، سیاست قزاقستان در قبال افغانستان می‌تواند تا حدی مانع عضویت آستانه در اتحادیه اقتصادی اوراسیا شود. ضرورت اجماع در این اتحادیه در مورد برخی از سیاست‌های تجاری ممکن است بلندپروازی‌های قزاقستان در افغانستان را پیچیده کند، یا حداقل توانایی قزاقستان برای توسعه مستقل چنین روابط اقتصادی و تجاری را از بین ببرد.
نتیجه
پیامدهای اقتصادی و سیاسی جنگ در اوکراین به طور حتم باعث شد که قزاقستان با جدیت بیشتری به سمت جنوب افغانستان و جنوب آسیا نگاه کند. با این حال، شایان ذکر است که اگرچه قزاقستان از همسایه شمالی خود چشم‌پوشی می‌کند، اما این ابتکار با منافع روسیه همخوانی دارد. روسیه یک ذینفع احتمالی همان مسیرهایی تجاری است که قزاقستان در حال حاضر بیشتر به آن علاقمند است.
مقامات قزاقستان با کمک به توسعه مسیرها در سراسر افغانستان به دنبال دسترسی به بنادر آسیای جنوبی هستند. تحقق چنین مسیرهای تجاری نیازمند آن است که قزاقستان در جهت تقویت همکاری با سایر کشورهای آسیای میانه، یعنی ازبیکستان، که در حال حاضر ساخت راه‌آهن میان‌افغانی از ترمذ از طریق مزار شریف، کابل به پیشاور پاکستان و … را مدیریت می‌کند، گام بردارد.
حذف طا-لبان از فهرست سازمان‌های تروریستی توسط قزاقستان، بیان‌گر نگرش آن‌ها نسبت به حکومت طا-لبان است و تعهد به همکاری نزدیک بیشتر را تأیید می‌کند. اگر صلح نسبی در افغانستان ادامه یابد، سیاست قزاقستان در قبال افغانستان با تعمیق همکاری‌ها به طور عملی پیش خواهد رفت.
