فارمت مسکو؛ چرا روسیه در مورد افغانستان به امریکا هشدار داد؟

برای درک پویایی این موضوع، باید به گذشته نگاه کرد و تحولاتی را که دو ماه پیش در دیدار رهبران طا-لبان با مقامات ایالات متحده امریکا در قطر رخ داده بود، تحلیل کرد. این اولین باری بود که پس از تسلط طا-لبان بر کابل، تقریباً دو سال پیش، چنین نشستی برگزار می‌شد

فرستادگان ویژه چین، هند، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، ترکمنستان و ازبیکستان پس از پنجمین نشست رایزنی‌های فارمت مسکو در مورد افغانستان در شهر کازان روسیه به  تاریخ ۲۹ سپتمبر ۲۰۲۳، عکس دسته‌جمعی گرفتند.

احیای «فارمت مسکو» دریچه‌ای را برای به رسمیت شناختن حکومت موقت طا-لبان توسط قدرت‌های منطقه‌ای باز کرده است. با این حال، کشورهای عضو با اشاره به بازگشت ایالات متحده امریکا به افغانستان، جهان را شگفت‌زده کرده‌اند.

قبل از اینکه درباره آنچه که ممکن است برخی از اعضای فارمت مسکو را وادار به گفت‌وگو علیه واشنگتن کرده باشد، صحبت کنیم، اجازه دهید به طور خلاصه در مورد آنچه در کازان رخ داد، جایی که این مذاکرات در ۲۹ و ۳۰ سپتمبر برگزار شد، صحبت کنیم.

امیرخان متقی سرپرست‌وزیر خارجه طا-لبان که به عنوان سخنران میهمان حضور داشت، طی سخنرانی ۱۱ دقیقه‌ای خود، از شرکت کنندگان خواست که سیاست چین را دنبال کرده و سفیران خود را به کابل بفرستند.

شرکت کنندگان شامل ۱۰ عضو فارمت مسکو یعنی افغانستان، چین، هند، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، ترکمنستان و ازبیکستان بودند. فرستادگان قطر، عربستان سعودی، ترکیه و امارات متحده عربی به عنوان میهمان افتخاری در آن حضور داشتند.

اکثر شرکت کنندگان نسبت به حضور داعش در ولایات مختلف و خشونت در افغانستان ابراز نگرانی کردند. از این گذشته، آن‌ها می‌ترسند که افغانستان به کانون تروریست‌هایی تبدیل شود که منطقه را تهدید می‌کنند.

دیپلمات‌های این کشورها همچنین تاکید کردند که باید یک دولت فراگیر تشکیل شود تا روحیه همه افغان‌ها را منعکس کند. تا به حال، حکومت طا-لبان تقریباً به طور انحصاری از پشتون‌ها تشکیل شده است و فقط پست‌های تشریفاتی به برخی دیگر داده می‌شود. آشکار شد که اگر طا-لبان به این موضوع بپردازند، ممکن است به رسمیت شناختن حکومت آن‌ها در نظر گرفته شود.

با این حال، قابل توجه‌ترین امری که رخ داد هشداری بود که بدون ذکر نام هیچ کشوری از جمله ایالات متحده صادر شد. در این اعلامیه آمده است که شرکت کنندگان بر غیرقابل قبول بودن استقرار تاسیسات زیربنایی نظامی کشورهای ثالث در افغانستان و کشورهای همسایه آن به هر بهانه‌ای تاکید کردند.

سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه با اشاره به «دخالت فزاینده بازیگران فرامنطقه‌ای در افغانستان» در مورد این موضوع توضیح داد. وی در مصاحبه‌ای تاکید کرد که «تجمیع تلاش‌ها بین کشورهای منطقه و کشورهای ناتو تنها در شرایطی امکان‌پذیر است که ناتو مسئولیت خود را در قبال نتایج تأسف‌بار حضور نظامی ۲۰ ساله‌اش در این کشور بپذیرد، امری که با شکست کامل به اوج رسید».

سوال اینجاست که چرا اکنون چنین بیانیه‌ای صادر می‌شود؟ و چرا فارمت مسکو در این زمان احیا شده است؟ به هر حال، چهارمین نشست فارمت مسکو در نوامبر ۲۰۲۲ و آن هم بدون مشارکت طا-لبان برگزار شد.

خوب، برای درک پویایی این موضوع، باید به گذشته نگاه کرد و تحولاتی را که دو ماه پیش در دیدار رهبران طا-لبان با مقامات ایالات متحده امریکا در قطر رخ داده بود، تحلیل کرد. این اولین باری بود که پس از تسلط طا-لبان بر کابل، تقریباً دو سال پیش، چنین نشستی برگزار می‌شد.

هنوز مشخص نیست که واقعاً در این نشست چه گذشت و آیا واشنگتن به همراه اعضای ناتو به طور جدی در حال بررسی بازگشت به افغانستان هستند؟ اگر بله، پس چگونه این کشورها امنیت دیپلمات‌ها، کارکنان، ساختمان‌ها و پروژه‌های خود را مدیریت خواهند کرد؟

با این حساب، احیای «فارمت مسکو» اهمیت خاص خود را دارد. با این حال، به نظر می‌رسد تأثیرگذاری بر سیاست کشورهای عضو و رساندن آن‌ها به یک پلت‌فرم واحد تلاشی دور از ذهن باشد.

با این حال، این وضعیت برای روسیه که درگیر جنگ اوکراین است بسیار مهم‌تر است. طبیعی است که مسکو هر تحولی را که در حیاط خلوتش اتفاق می‌افتد به دقت تحلیل می‌کند.

از نظر جغرافیایی، روسیه هیچ مرز مستقیمی با افغانستان ندارد و به طور رسمی طا-لبان را که در فبروری ۲۰۰۳ به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کرد، به رسمیت نشناخت. عجیب بود که در سال ۲۰۰۹، روسیه حریم هوایی خود را برای اقدام نظامی ایالات متحده علیه طا-لبان باز کرد و بعداً در سال ۲۰۱۵، مانند سال ۲۰۰۷ برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر، دوباره با طا-لبان برای مبارزه با داعش وارد تعامل شد.

این نزدیکی طا-لبان را تشویق کرده است تا در همسایگی خود دوستانی پیدا کنند. ظاهراً طا-لبان که توسط کشورهای غربی کنار گذاشته شده بود، اولین معامله در نوع خود را با مسکو امضا کرد تا از عرضه مداوم محصولات نفتی و گندم اطمینان حاصل کند.

مسکو همچنین از لحاظ دیپلماتیک برای آوردن این گروه در صحنه بین‌المللی یک میکانیزم صلح موازی را پیگیری و تسهیل کرده است.

فارمت مسکو گواهی بر این واقعیت است. اصطلاح «فارمت مسکو» در سال ۲۰۱۷ ابداع شد و در نوامبر ۲۰۱۸، روسیه میزبان نمایندگانی از دفتر سیاسی طالبان بود. این گفت‌وگوها به بهانه برقراری صلح و ایجاد شرایط برای روند آشتی ملی در افغانستان صورت گرفت. تا آن زمان، طا-لبان به هیچ مجمع بین‌المللی دعوت نشده بودند.

پیش از این، قطر با تشویق ایالات متحده، دفتر سیاسی طا-لبان را در دوحه به طور رسمی افتتاح کرده بود. بنابراین، به نوعی، فارمت مسکو راهی برای محاکمه حداقل برخی از رهبران طا-لبان در روسیه بود. این فارمت همچنین به عنوان یک پلت‌فرم مشترک برای کشورهای منطقه مانند چین، ایران و پاکستان عمل کرد تا راهبردی را طراحی کنند که بتواند به آن‌ها کمک کند تا با واقعیت‌های آینده افغانستان مقابله کنند. واشنگتن فقط به صورت تشریفاتی به فارمت مسکو دعوت شد و دهلی نو نیز یکی از حاضران بود. با این حال، کشورهایی مانند قزاقستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و ازبیکستان که سهم مستقیم در افغانستان دارند همچنان فعال هستند.

گفت‌وگوها در قالب فارمت مسکو با وجود اینکه ایالات متحده و متحدان غربی آن نسبتاً از طا-لبان فاصله گرفتند، پس از اینکه آن‌ها سیاست داخلی و خارجی متفاوتی را دنبال کردند، ادامه یافت.

شکی نیست که فارمت مسکو به خوبی برای روسیه عمل کرده است، زیرا ژست‌های صلح نسبی را از کشوری پر از سازمان‌های تروریستی تضمین می‌کند.

به هر حال، با توجه به تاریخ شوروی-افغانستان، کرملین نمی‌تواند چشم خود را از کابل دور نگه دارد. بحران کنونی در افغانستان اهمیت آن را تشدید کرده است.

سوال این است که چرا روسیه از طا-لبان در برابر متحدان سابق که در برخی موارد تفاهمات ایدیولوژیک مشترک دارند، حمایت کرد؟ به گفته کابلوف، نیروهای مخالف طا-لبان «رقابتی نیستند».

با این حال، حمایت از طا-لبان تمام نتایج لازم را به همراه نداشته است. در ۵ سپتمبر ۲۰۲۲، سفارت روسیه در کابل مورد حمله انتحاری قرار گرفت. دو کارمند روسی کشته و شش تن دیگر زخمی شدند. داعش (ISKP) مسئولیت این حمله را بر عهده گرفت. این سازمان تروریستی پیش از این حملات راکتی علیه ازبیکستان و تاجیکستان انجام داده بود.

منافع روسیه در منطقه از این فرض ناشی می‌شود که خلاء امنیتی در افغانستان ممکن است به بی‌ثباتی در آسیای مرکزی منجر شود و در نهایت یک چالش استراتژیک برای کرملین ایجاد کند. افغانستان هر چند کوچک، منبعی برای روسیه است تا یکی از کانال‌های اقتصادی خود را در جنوب آسیا و فراتر از آن باز نگه دارد.

روسیه باور دارد که طا-لبان علیه سازمان‌های تروریستی مختلف اقدام می‌کنند. به گفته کابلوف، «ما باید متوجه شویم که چه کسی از آن سود می‌برد، و سپس خواهیم دید که چه کسی پشت آن است. به عنوان یک قاعده، سازمان دهندگان چنین اقدامات تروریستی بزرگ در خارج از خاک افغانستان ردیابی می‌شوند».

برای روسیه، نادیده گرفتن چنین افغانستانی می‌تواند دستورالعمل یک فاجعه باشد. سوال این است که طالبان تا کجا و به چه قیمتی منافع روسیه را در منطقه تامین خواهند کرد؟ به هر حال، آن‌ها ابزار چانه‌زنی برای مقابله با شرق و غرب را دارند.

این یک سوال حیاتی است که طالبان در این شرایط چه خواهند کرد؟ می‌توان مسیر را پیش‌بینی کرد، اما برای آن، باید بتوان به پیوست‌های مخفی توافق صلح دوحه که بین ایالات متحده و طا-لبان امضا شده است، نگاهی انداخت.