آیا مسیری برای خروج از کابوس اقتصادی افغانستان وجود دارد؟

تعاملات فعالانه از طریق کانال‌های دیپلماتیک کارآمد و سایر تعاملات با طا-لبان برای وادار کردن آن ها به پایبندی به تعهدات داده شده به جامعه بین‌المللی به خاطر رفاه و توسعه مردم حیاتی است

بانک جهانی در گزارش اخیر خود تخمین زده است که اقتصاد افغانستان با «چالش‌های حیاتی» مواجه است. پیش‌بینی می‌شود تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور با نرخ ۳۰ تا ۳۵ درصد بین سال‌های ۲۰۲۲-۲۰۲۱ بیشتر تقلیل یابد، جدا از اینکه درآمد سرانه هیچ بهبودی نداشته است. علاوه بر این، از زمان رویکار آمدن دوباره حکومت طا-لبان در سال ۲۰۲۱، افغانستان حدود ۱٫۸ میلیارد دالر کمک بشردوستانه از جامعه جهانی دریافت کرده است. ایالات متحده ۱٫۱ میلیارد دالر برای کمک به مردم افغانستان در این دوران پرآشوب تخصیص داده است. با این حال، از طریق آژانس‌های مربوطه سازمان ملل متحد، کشورهای کمک‌کننده به کمک‌های خود به افغانستان ادامه می‌دهند. اما با وجود این کمک‌ها، جوامع افغانستان همچنان در شرایط وخیم ناامنی غذایی حاد، افزایش قیمت مواد غذایی، خشکسالی و کم‌بود شغل برای ادامه دادن به زندگی شان روبرو هستند.

علل رکود اقتصاد افغانستان

از زمانی که طا-لبان به اجبار قدرت را در کابل به دست گرفتند، جریان کمک‌های بشردوستانه که عمدتاً توسط ایالات متحده و کشورهای اروپایی ارایه می‌شد، به گونه موثر به معضل اقتصادی عمیق افغانستان رسیدگی نکرده است. بر اساس محاسبات سازمان ملل، بیست و پنج میلیون نفر به کمک فوری نیاز دارند که نشان‌دهنده افزایش در مقایسه با ۱۸ میلیون نفر در سال گذشته است. شفاخانه‌های دولتی نیز با کم‌بود دارو روبه‌رو هستند و مردم، به‌ویژه کودکان به بیماری‌های همه‌گیر مانند وبا، سرخک و مالاریا مبتلا شده‌اند. در همین حال، سرمایه‌گذاری خصوصی از این کشور رخت بسته است. به دلیل مشکلات اقتصادی، عدم حمایت مالی خارجی به شرکت‌های خصوصی و عدم تمایل سرمایه‌گذاران و بازرگانان به سرمایه‌گذاری مجدد، وضعیت مشارکت عمومی خصوصی (PPP) در سطح صفر قرار گرفته است. همه اینها ذهنیت عام را به شدت تخریب کرده است.

پرونده رکود اقتصاد افغانستان که اساساً ناشی از همه‌گیری کووید-۱۹، بن‌بست‌های سیاسی، فساد گسترده نخبگان و ناامنی‌های پایدار در افغانستان در سال ۲۰۲۰ است، رشد اقتصادی این کشور را نیز تضعیف می‌کند. با افزایش ناامنی و خروج برنامه‌ریزی‌شده نیروهای ناتو و ایالات متحده از افغانستان در سال ۲۰۲۱، اقتصاد این کشور شروع به رکود بیشتر کرد و طیف گسترده‌ای از حوزه‌های مهم صنایع مهم مانند آموزش، صحت، سرمایه‌گذاری و تجارت را در بر گرفته و زندگی را متأثر کرده است. سازمان‌های خارجی نیز به طور پیوسته فعالیت‌های خود را در افغانستان کاهش دادند و قبل از خروج کامل نیروهای غربی، ماموریت‌های آن‌ها در مناطق مختلف کاری تعطیل شدند.

تحریم‌های ایالات متحده و ۹٫۳ میلیارد دالر دارایی‌های مسدود شده بانک مرکزی به کاهش شدید اقتصاد کمک کرده است. در نتیجه تعاملات و معاملات افغان‌ها با بقیه جهان محدود شده است. تحریم‌ها و اقتصاد ضعیف به شدت بر مردم افغانستان تأثیر گذاشته است. گفته می‌شود برخی برای خرید غذا به فروش اعضای بدن و فرزندان خود متوسل شده‌اند و برخی حتی خودکشی کرده‌اند. علاوه بر این، جریان عظیم پناه‌جویان افغان به کشورهای همسایه و غربی منعکس‌کننده اقتصاد آشفته، آزار و اذیت، ناامنی و مهم‌تر از آن، آینده مبهم این کشور تحت حاکمیت امارت اسلامی افغانستان است.

اگرچه طا-لبان بودجه سالانه خود را برای اولین بار در ماه می اعلام کردند، اما امسال اساساً متکی بر جمع‌آوری عواید ملی و وابستگی قابل توجه به صادرات زغال سنگ به پاکستان برای تأمین مالی است. با این حال، برای رسیدگی به فاجعه اقتصادی کنونی و چالش‌های پیش رو به موارد بیشتری نیاز است. افزایش قیمت‌های جهانی همراه با اقتصاد در حال فروپاشی افغانستان پس از جنگ روسیه در اوکراین، شرایط اجتماعی و اقتصادی افغان‌ها را به دلیل افزایش تورم تشدید کرد. واقعیت میدانی نشان می‌دهد که بسیاری از خانواده‌ها در صورت عدم توجه با رنج و درد و فقر و کم‌بود مواد غذایی دست و پنجه نرم می‌کنند. در جدیدترین شاخص جهانی گرسنگی در سال ۲۰۲۲، افغانستان در بین ۱۲۱ کشور رتبه ۱۰۹ را به خود اختصاص داده است و شش پله سقوط کرده است که نشان از آینده‌ای مبهم دارد.

چالش‌های اساسی برای احیای اقتصاد افغانستان

طا-لبان هنوز به رسمیت شناخته نشده است، زیرا به تعهدات داده شده به جامعه بین‌المللی در مورد حقوق بشر، حقوق زنان و حکومت فراگیر در افغانستان عمل نکرده‌اند. همچنین نارضایتی داخلی نسبت به طا-لبان و آسیب قابل توجه به مشروعیت ملی به وجود آمده است. بنابراین، عدم به رسمیت شناخته شدن ناگزیر منجر به منزوی شدن افغانستان در سطح بین‌المللی همراه با محدودیت‌های اساسی تجارت، آسیب‌های سیستم‌های بانکی و محدود شدن تماس‌های مردم با مردم شده است، که همگی ضربه قابل‌توجهی به اقتصاد در حال تضعیف افغانستان است.

با وجود بهبود امنیت پس از تسلط طا-لبان، داعش شاخه خراسان (ISKP)، گروه مخالف طا-لبان به تهدید فزاینده برای امنیت و ثبات افغانستان تبدیل شده است که همزمان با رویکار آمدن طا-لبان با بمب‌گذاری و انتحاری ۷۰۰ نفر را کشته و ۱ هزار و ۴۰۶ افغان را زخمی کرده است. چنین ناامنی و تهدید باعث ایجاد نگرانی در تمام طبقات جامعه افغانستان شده است، به ‌ویژه تاجران ثروتمند، تاجران و سرمایه‌گذارانی که هیچ علاقه‌ای به سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی یا دولتی افغانستان نشان نمی‌دهند. مهم‌تر از آن، افغانستان پس از توجه نامتقارن رسانه‌‌ها به جنگ روسیه در اوکراین و «رقابت قدرت‌های بزرگ» نادیده گرفته شده است.

گزینه‌ها برای بهبود اقتصاد

با وجود عرضه و ارسال کمک‌های بشردوستانه به افغانستان، مردم همچنان با ناامنی غذایی حاد و تنش‌های اقتصادی مواجه هستند. این نشان می‌دهد که کمک‌های خارجی برای مردم افغانستان به طور موقت سودمند بوده، اما به اندازه کافی برای احیای شرایط ویرانگر اجتماعی-اقتصادی این کشور موثر نبوده است. از این رو، جامعه بین‌المللی باید یک میکانیزم یکپارچه، سازگار و متوازن را برای رسیدگی به چالش‌های چندبعدی افغانستان در نظر بگیرد. چنین مدل‌های بالقوه شامل توسعه پروژه‌های کوچک و بزرگ مبتنی بر جامعه در بخش‌هایی مانند بهداشت و آموزش و اعطای یارانه به شرکت‌های خصوصی از طریق آژانس‌های وابسته به سازمان ملل است. اجازه سرمایه‌گذاری خارجی یک رویکرد موثر و مفید خواهد بود که به جای کمک‌های بشردوستانه، فرصت‌های شغلی برای کارگران ایجاد می‌کند. چنین تکنیک‌های اقتصادی خرد و مردمی به طور فعال به افراد فقیر کمک می‌کند تا برای خانواده خود درآمد داشته باشند.

در این راستا، به جای اینکه چین و روسیه کمک‌های بشردوستانه کوچک ارایه کنند، ایالات متحده و کشورهای اروپایی می‌توانند نقش مهم‌تری در تامین مالی افغان‌ها ایفا کنند. این استراتژی به کاهش بیشتر قوانین سخت‌گیرانه طا-لبان کمک می‌کند و آن‌ها را تشویق می‌کند تا اصول تعامل را حفظ کنند. بر این اساس، تعاملات فعالانه از طریق کانال‌های دیپلماتیک کارآمد و سایر تعاملات با طا-لبان برای وادار کردن آن‌ها به پایبندی به تعهدات داده شده به جامعه بین‌المللی به خاطر رفاه و توسعه مردم حیاتی است. در غیر این صورت، احتمال مارپیج خطرناک نزولی و بی‌ثباتی بیشتر، تهدیدهای نوظهور، گسترش افراط‌گرایی و کشت خشخاش وجود دارد که می‌تواند به سراسر جهان سرایت کند.