آیا پاکستان پناهگاه جدید داعش و القاعده است؟

نویسنده در پژوهش حاضر با ارائه آمار و نمودارهایی به تشریحِ روندی صعودی و شدت یافته از حملات منتسب به گروه‌های تروریستی وابسته به القاعده و داعش در پاکستان پرداخته، عملکرد ضعیف طا-لبان در مهار و کنترول این شاخه‌های وابسته را مسببِ قوت گرفتن گروه های مذکور، وخامت اوضاع امنیتی و فراهم ساختن فضایی مساعد در جهت تقویت آنها می‌داند. به باور نویسنده، ظرفیت و توان عملیاتی گروه‌های مذکور در این کشور، پاکستان را به مأمنی برای تروریزم تبدیل کرده که نه تنها تهدیدی برای پاکستان، بلکه برای منطقه و جهان خواهند بود

بحث‌های جاری حول این موضوع می‌چرخد که آیا داعش و القاعده ظرفیت و قدرت عملیاتی خود را در خاورمیانه از دست داده‌ و حملات خود را در منطقه ساحل تشدید کرده‌اند؛ افزایش حملات تروریستی در مالی، نایجر و بورکینافاسو این امر را تایید می‌کند. با این حال، هر دو گروه حملات خود را در پاکستان نیز افزایش داده‌اند. زیرا از زمان سرنگونی دولت افغانستان توسط طا-لبان در اگست ۲۰۲۱، حملات تروریستی در این کشور افزایش یافته است. تسلط طا-لبان بر شاخص‌های تروریزم در منطقه به طور چشم‌گیری تأثیر گذاشته است. داعش- خراسان (ISIS-K)، یکی از شاخه‌های داعش مستقر در افغانستان، توجه بیشتری را به خود جلب کرده و خلاءهای به جا مانده از طا-لبان را پر کرده است که با تاکتیک‌های تروریستی و درگیری‌های دو دهه‌ای خود علیه دولت‌های مورد حمایت امریکا در افغانستان به پیروزی رسید. عملکرد ضعیف طا-لبان در حکومت‌داری باعث نارضایتی‌های شدید شده است. این امر فضای مساعدی را برای رشد داعش در منطقه به‌وجود آورده و نفوذ آن در تمام ولایت‌های افغانستان گسترش یافته است.

القاعده برای حفظ محبوبیت جهانی خود از استراتژی‌های محلی‌سازی و پایگاه ایمن استفاده کرده است. برخلاف داعش که فرماندهی مرکزی در سوریه دارد، القاعده از طریق شاخه‌های منطقه‌ای خود فعالیت می‌کند. هیئت تحریر الشام (HTS) در سوریه، جماعت النصره والمسلمین (JNIM) در منطقه ساحل و الشباب در سومالیا سه شاخه اصلی القاعده هستند. علاوه بر این، وابستگان القاعده در پاکستان به شدت حملات خود را در این کشور افزایش داده‌اند. این مقاله با استفاده از پایگاه داده‌های سوابق رویدادهای (GRID) مرکز جهانی تروریزم و تحلیل شاخص‌ها (GTTAC) از جنوری ۲۰۱۸ تا اکتوبر ۲۰۲۳، به بررسی این که آیا داعش و القاعده در پاکستان مستقر شده‌اند یا خیر، پرداخته است.

تروریزم در پاکستان

تروریزم در پاکستان به اوایل دهه ۱۹۸۰ برمی‌گردد. دولت‌های اولیه این کشور فعالانه از جنگجویانی که علیه اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان می‌جنگیدند، حمایت و تدارکات را فراهم می‌کردند. برخی از این جنگجویان که در آن سال‌ها مجاهد خوانده می‌شدند، با خروج شوروی از افغانستان به پاکستان بازگشتند. مشارکت آن‌ها در گروه‌های جهادی از اوایل دهه ۱۹۹۰ به این سو این کشور را تهدید کرده است.

سیاست‌های دولت استفاده از اسلام را برای متحد کردن مناطق جدایی‌طلب در اولویت قرار داد، اما منجر به گسترش الگوی اسلامی جدید با حمایت کشورهای خلیج شد. ولایت‌های مرزی افغانستان و پاکستان، به‌ویژه در مناطق قبیله‌ای تحت مدیریت فدرال (FATA)، یک منطقه قبیله‌ای نیمه خودمختار در شمال غرب پاکستان، میزبان صدها مدرسه مذهبی بود که نسخه‌ای رادیکال‌کننده از اسلام را معرفی کرده‌اند. این مدارس دینی عمدتاً توسط تاجران سلفی که هدف‌شان گسترش نفوذ وهابیت و ارایه تفسیری دقیق و تحت‌اللفظی از قوانین شریعت است، تأمین می‌شود. اکثر این مدارس از کنترول و نظارت دولت خارج شده‌اند. گرایش‌های افراطی افراد بیشتری را برای گروه‌های جهادی نوظهور که با القاعده بیعت می‌کنند، پرورش داد. لازم به ذکر است که مهاجمان «سان برناردینو» در ایالات متحده در مدرسه‌ای در پاکستان شرکت کرده‌اند. علاوه بر این، گروه‌های جدایی‌طلب در مناطق بلوچستان و سند از تاکتیک‌های تروریستی برای جدایی از دولت مرکزی پاکستان استفاده کرده‌اند. دولت‌های فاسد در مقابله موثر با این گروه‌ها در پاکستان شکست خورده‌اند.

سیاست‌های حمایتی پاکستان از طا-لبان نیز پیامدهای نامطلوبی به همراه داشته است. تسلط طا-لبان بحث‌هایی را در مورد آینده جامعه پشتون در پاکستان که تحریک طا-لبان پاکستان (TTP) به لحاظ موقعیت از آن نمایندگی می‌کند، به راه انداخته است. طا-لبان هزار و ۵۰۰ جنگجوی تحریک طا-لبان پاکستان را که قادر به تهیه آخرین تجهیزات نظامی بودند، از زندان‌ها آزاد کردند. از زمان تسلط طا-لبان، تعداد حملات تروریستی در پاکستان بیش از دو برابر شد که از ۳۲۰ حمله در سال ۲۰۲۱ به ۶۹۵ حمله در سال ۲۰۲۳ رسید. تعداد افرادی که در این حملات کشته شدند از ۵۴۹ نفر در سال ۲۰۲۱ به هزار و ۸۰ نفر در سال ۲۰۲۳ رسید.

تقریباً ۵۰ درصد حملات از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ در ایالت خیبر پختونخوای پاکستان و پس از آن ۹۳۷ حمله در بلوچستان و ۱۵۲ حمله در سند رخ داده است.

خیبر پختونخوا از نظر افزایش حملات تروریستی توجه مطلوبی را به خود جلب می‌کند. خیبر پختونخوا تعداد حملات تروریستی رو به افزایش را از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ به طور تصاعدی به ثبت رسانده است. این منطقه میزبان چندین گروه شبه‌نظامی فعال جهادی مانند تحریک طا-لبان، لشکر اسلام، تحریک نفاذ شریعت محمدی، جنبش اسلامی ازبیکستان و داعش-خراسان است.

پایگاه داده‌های شاخص جهانی تروریزم ۲ هزار و ۳۴۴ حمله تروریستی توسط ۲۵ گروه تروریستی را از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ در پاکستان ثبت کرد. بزرگ‌ترین بخش، حوادثی است که توسط عاملان ناشناس در اسن منطقه صورت می‌گیرد، زیرا رسانه‌ها با مشکلات مواجه هستند. اکثر منابع رسانه‌ای اعمال خشونت‌آمیز با تاکتیک‌ها و اهداف را گزارش می‌دهند، اما از به اشتراک‌گذاری جزییات در مورد مجرم غافل هستند. بنابراین، پایگاه داد‌های سوابق رویدادهای مرکز جهانی تروریزم GRID در پاکستان ۷۱ درصد را عوامل ناشناس در دوره مشابه ثبت کرده است. تعداد حملات تروریستی توسط گروه‌های جهادی و جدایی‌طلب زمانی به خوبی نمایان می‌شود که این حوادث به طور متناسب بین عاملان احتمالی تقسیم شود. این عوامل در پاکستان تحت سه گروه تشکیل جلسه می‌دهند: (الف) گروه‌های جدایی‌طلب در بلوچستان (ارتش آزادی‌بخش بلوچ، جبهه آزادی‌بخش بلوچ، آزادی‌بخش بلوچ، ببرها، ارتش ملی‌گرای بلوچ، راجی آجوی سنگر بلوچ، ارتش جمهوری‌خواه بلوچ، گارد جمهوری‌خواه بلوچ و لشکر بلوچستان)؛ (ب) گروه‌های جدایی‌طلب در ایالت سند (ارتش آزادی‌بخش سند و ارتش انقلابی سند) و (ج) گروه‌های جهادی (داعش-خراسان، جماعت الاحرار، لشکر جهنگوی، لشکرِ اسلام، لشکر طیبه، تحریک جهاد و تحریک طا-لبان پاکستان).

حملات داعش و القاعده در پاکستان

پاکستان از زمان تسلط طا-لبان، حملات روزافزونی توسط داعش و القاعده را ثبت کرده است. داعش-خراسان مستقر در افغانستان، ظرفیت عملیاتی خود را در کشورهای همسایه گسترش می‌دهد، زیرا این گروه در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ حملاتی را در تاجیکستان، ازبیکستان و ایران انجام داد. حملات آن در پاکستان از ۶ مورد در سال ۲۰۲۲ به ۲۲ مورد در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت. حملات آن در سال ۲۰۲۳ امامان سنی مخالف تفسیر سخت‌گیرانه داعش از قرآن، افرادی که متهم به جادوگری بودند، سیک‌ها، مسیحیان، رهبران قبایل، معلمان مدارس و اعضای تیم واکسیناسیون فلج اطفال را هدف قرار دادند. این گروه در اگست ۲۰۲۳ یک ایستگاه پولیس را هدف قرار داده و یک افسر پولیس را زخمی کرد. حمله دیگر از بمب‌گذار انتحاری کار گرفت که خود را در یک گردهمایی سیاسی در جولای ۲۰۲۳ منفجر کرد و ۶۳ غیرنظامی را کشت و ۱۲۳ نفر دیگر را زخمی کرد. این گروه مسئولیت تمامی حملات سال ۲۰۲۳ خود را بر عهده گرفت که نشان دهنده حضور فعال و قدرت آن در مناطق خیبر پختونخوا و بلوچستان است.

فعال‌ترین گروه القاعده در پاکستان، تحریک طا-لبان پاکستان (TTP) است که در سال ۲۰۱۰ به طور رسمی توسط دولت ایالات متحده به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی شد. حملات تحریک طا-لبان پاکستان به طور پیوسته از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ در پاکستان افزایش یافت. این گروه ایستگاه‌های پولیس و پست‌های بازرسی نظامی را هدف قرار داد و بمب‌گذاران انتحاری را به هفت حمله در سال ۲۰۲۳ اعزام کرد. به عنوان مثال، حمله انتحاری با استفاده از موتورسایکل مملو از مواد منفجره یک کاروان نظامی را هدف قرار داد و نه سرباز را در اگست ۲۰۲۳ کشت.

در بیشتر حملات، بمب‌های دست‌ساز (IED) کار گذاشته شد و بر نیروهای امنیتی آتش گشوده شد. تی‌تی‌پی بیشتر حملات خود را برای کسب اعتبار انجام داد تا قدرت خود را اثبات کند.

لشکر جهنگوی یکی دیگر از گروه‌های القاعده در این کشور است. این گروه هفت حمله در سال ۲۰۱۸ و یک حمله در سال ۲۰۱۹ انجام داد. حمله سال ۲۰۱۹ آن ردپای همکاری با تحریک طا-لبان پاکستان را یدک می‌کشد و از یک بمب‌گذار انتحاری کار گرفت تا اجتماع شیعیان را هدف قرار دهد. با این حال، حمله اخیر این گروه در اگست ۲۰۲۳ بود که در آن یکی از مقامات محلی شیعه را هدف قرار داد و کشت. بر عهده گرفتن مسئولیت این حمله توسط این گروه، به‌رغم حملات نادر در سال‌های گذشته، حضور فعال آن را در پاکستان ثابت کرد. لشکر اسلام نیز یک گروه القاعده است که در سال ۲۰۲۳ فعال بود. این گروه با تحریک طا-لبان پاکستان همکاری کرد، در دسمبر ۲۰۲۳ به یک ایست بازرسی ارتش تیراندازی و دو سرباز را زخمی کرد.

در سال ۲۰۲۳، پاکستان یک گروه جهادی تازه تأسیس به نام «تحریک جهاد» را ثبت کرد که هفت حمله را در خیبر پختونخوا و بلوچستان انجام داد. این گروه بمب‌گذاران انتحاری را مستقر کرده و به طور انتخابی تأسیسات نظامی را هدف قرار داد.

حمله این سازمان در مارچ ۲۰۲۳ یک وسیله نقلیه حامل افسران پولیس را در یک حمله انتحاری هدف قرار داد که در آن ۹ کارمند امنیتی کشته و ۱۱ نفر دیگر زخمی شدند. در حمله دیگری در اپریل ۲۰۲۳، یک بمب‌گذار انتحاری تأسیسات نظامی را هدف گرفت و سه کارمند امنیتی را کشت. این گروه در سال ۲۰۲۳ به هدف قرار دادن پست‌های بازرسی نظامی ادامه داد. به عنوان مثال، تحریک جهاد در جولای ۲۰۲۳ به یک پایگاه نظامی یورش برد و ۹ سرباز را کشت. مرگبارترین حمله تروریستی آن در دسمبر ۲۰۲۳ استفاده از یک کامیون مملو از مواد منفجره بود که یک پایگاه نظامی را هدف قرار داد و ۲۳ سرباز را کشت.

در اخیر، لشکر طیبه (LT)، سازمان وابسته به القاعده در پاکستان مستقر است و هدف آن ادغام کل کشمیر با پاکستان است. این گروه در سال ۲۰۲۳ به حملات خود در جمو و کشمیر ادامه داد، جایی که این سازمان بیشتر پست‌های بازرسی و نیروهای امنیتی هند را هدف قرار داد.

ظرفیت عملیاتی داعش و وابسته‌های القاعده در پاکستان نه تنها زنگ خطر را برای پاکستان بلکه برای امنیت منطقه و جهان به صدا در می‌آورد. این گروه‌ها قادر به انجام حملات انتحاری و هدف قرار دادن گزینشی مراکز نظامی در پاکستان هستند. روندهای افراطی فعلی نیروهای بیشتری را جذب این گروه‌ها می‌کند و راه را برای ظهور گروه‌های جهادی جدید هموار می‌سازد. پاکستان شاهد افزایش حملات تروریستی مرتبط با افغانستان و تلاش برای همکاری با حکومت طا-لبان است. بنابراین، هیئت‌های پاکستانی در سال ۲۰۲۳ به دنبال راه‌هایی برای برقراری ارتباط با مقامات طا-لبان جهت مقابله با تهدید شدید تروریستی در منطقه بودند.

برخلاف سیاست‌های اولیه حمایت از طا-لبان، پاکستان امروز از بی‌میلی طا-لبان برای مقابله موثر با گروه‌های داعش و القاعده مستقر در افغانستان شکایت می‌کند. عملکرد ضعیف طا-لبان وضعیت را بدتر می‌کند و فرصت‌هایی را برای وابستگان هر دو گروه در منطقه مهیا می‌سازد. جهل و بی‌توجهی طولانی‌مدت به گسترش تفسیرهای سخت‌گیرانه از اسلام، پاکستان را مجبور می‌کند تا هزینه قابل توجهی بپردازد. فقدان همکاری عملی بین دولت‌ پاکستان و افغانستان و بستر فعلی برای رشد گروه‌های جهادی در منطقه، تهدید تروریزم را در منطقه تقویت می‌کند. پیش‌بینی این که پاکستان در سال‌های آینده تعداد شدید حملات تروریستی را ثبت خواهد کرد، اشتباه نیست.