آینده خط آهن افغانستان چی می‌شود؟
یکی از موضوعاتی که نیاز به توجه دارد این است که چه کسی کل راه آهن ترانزیتی افغانستان را پس از تکمیل گسترش آن از مزارشریف تا بنادر دریایی پاکستان و ایران کنترول و مدیریت خواهد کرد. نحوه اجرای آن احتمالاً به همان اندازه مهم است
توقف ترانزیت کالا از ایستگاه راه‌آهن گالابا در شهر ترمذ ازبیکستان به ایستگاه راه‌آهن حیرتان افغانستان به تاریخ ۱۰ فبروری لغو شد. چند روز بعد، توافق‌نامه جدیدی بین ازبیکستان و افغانستان امضا شد.
اداره ملی راه‌آهن ازبیکستان (UTY)اولین بار در ۱ فبروری ترانزیت را به این دلیل که اداره خط آهن افغانستان(ARA) نتوانسته تعمیرات برنامه‌ریزی شده را انجام دهد، به حالت تعلیق درآورد. این تعلیق به دنبال مجموعه‌ای از اختلافات بین دو اداره خط آهن ازبیکستان و افغانستان بر سر اینکه چه کسی کنترول بخش افغانستان را در دست داشته باشد، رخ داد.
خط آهن حیرتان-مزار شریف بخشی از پروژه راه آهن ترانزیتی افغانستان است. همان‌طور که در جولای ۲۰۲۲ اشاره کردم، پروژه راه آهن ترانزیتی افغانستان که برای اولین بار در دسمبر ۲۰۱۸ توسط ازبیکستان پیشنهاد شد، با هدف گسترش شبکه ریلی افغانستان از حیرتان-مزار شریف به کابل و سپس به ولایت ننگرهار و از طریق تورخم به پشاور پاکستان وصل می‌شود. طول آن ۵۷۳ کیلومتر برنامه‌ریزی شده است. پس از ورود به پاکستان، کالاها با اتصال به سیستم ریلی پاکستان تخلیه و از آنجا به بندرهای کراچی، گوادر و قاسم پاکستان می‌روند. هدف خط آهن ترانزیتی افغانستان اتصال به شبکه ریلی ایران و در نهایت به بندرعباس است، اما این تلاش ظاهراً به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری علیه ایران گزینه کم‌تر مطلوب است.
این مسیر ریلی همچنین به پروژه راه آهن چین – قرقیزستان – ازبیکستان (CKU) متصل است؛ سیستمی که هدف آن اتصال کاشغر در منطقه سین کیانگ چین به شهر اندیجان در ازبیکستان از طریق قرقیزستان می‌باشد. این خط آهن پس از ورود به اندیجان به شبکه ریلی حیرتان-مزارشریف متصل می‌شود.
شاخه افغانستان یعنی حیرتان – مزار شریف همیشه توسط ازبیکستان اداره می‌شد. اداره ملی خط آهن ازبیکستان در سال ۲۰۱۱ شرکتی تابع به نام «سغدیانا-ترانس» را برای مدیریت ۷۵ کیلومتر خط آهن تأسیس کرد.
بر اساس توافق‌نامه جدید که در ۱۲ فبروری میان اداره راه آهن افغانستان و سغدیانا ترانس امضا شد، سه جنبه کلیدی قابل ذکر است. اول این که ازبیکستان به مدت دو سال دیگر – تا سال ۲۰۲۵ – به فعالیت و کار روی خط آهن ترانزیتی افغانستان ادامه خواهد داد. دوم، طرفین همچنین توافق کردند که ترافیک پل دوستی بین ترمذ و حیرتان را احیا و تحویل کالاهایی را که در ازبیکستان متوقف شده بود به ایستگاه راه آهن مزارشریف تسریع کنند. سوم، این قرارداد شامل آموزش متخصصان راه آهن افغانستان نیز می‌شود.
موضوعات مهم حل ناشده
در حالی که اداره ملی خط آهن ازبیکستان UTY حمل و نقل بار را در امتداد خط آهن مزار شریف از سر گرفته است، برخی موضوعات مهم حل ناشده باقی مانده است. یکی از موضوعاتی که نیاز به توجه دارد این است که چه کسی کل راه آهن ترانزیتی افغانستان را پس از تکمیل گسترش آن از مزارشریف تا بنادر دریایی پاکستان و ایران کنترول و مدیریت خواهد کرد. نحوه اجرای آن احتمالاً به همان اندازه مهم است.
اختلافات بر سر مدیریت راه آهن افغانستان برای اولین بار در اپریل ۲۰۲۲ ظهور کرد. بر بنیاد گزارش‌ها، اداره خط آهن افغانستان مدعی شد که «قراردادهای استفاده از ایستگاه‌های راه آهن این کشور با کشورهای همسایه منافع افغانستان را در نظر نگرفته است». همچنین گزارش شد که اداره خط آهن افغانستان ARA مذاکره مجدد با سغدیانا ترانس و واگذاری عملیات خط آهن به اپراتورهای خصوصی محلی افغانستان را مطرح کرده است.
بخت الرحمن شرافت رییس اداره خط آهن افغانستان ARA گفته که سغدیانا ترانس «سالانه ۱۸ میلیون دالر از قرارداد مدیریت خط آهن حیرتان- مزار شریف دریافت می‌کند. با این حال، شرکت‌های داخلی حاضرند همین کار را با ۲۵ درصد این قیمت انجام دهند».
پیچیدگی پیرامون مدیریت عملیاتی راه‌آهن تشدید شد. چند ماه بعد در دسمبر ۲۰۲۲، گزارش شد که یک شرکت قزاق به نام «منصور فاتح» اکنون به جای اداره ملی خط آهن ازبیکستان UTY، خط آهن حیرتان – مزار شریف را مدیریت می‌کند. ظاهراً این کار به دعوت اداره خط آهن افغانستان انجام شده است.
با این حال، اداه ملی خط آهن ازبیکستانUTY با صدور بیانیه‌ای واگذاری مدیریت به منصور فاتح را تکذیب و در عوض اعلام کرد که مذاکرات بین اداره خط آهن افغانستان و سغدیانا ترانس در جریان است. اداره ملی خط آهن ازبیکستان همچنین به قصد جانب افغانستان برای تمدید قرارداد با سغدیانا ترانس اشاره کرد. این سلسله اختلافات در رسانه‌های ازبیکستان به عنوان سرد شدن روابط بین دولت ازبیکستان و افغانستان تحت کنترول طالبان تفسیر شد.
فشار ریاست جمهوری و پیش‌آگاهی
در همان ماه، شوکت میرضیایف رییس جمهور ازبیکستان طرح‌های بیشتر برای اجرای پروژه‌های بزرگ راه آهن منطقه‌ای را تصویب و خط آهن ترانزیتی افغانستان را به عنوان پروژه کلیدی یاد کرد. وی اعلام کرد که در سال ۲۰۲۳ دولت ازبیکستان قصد دارد دفتری برای این خط ریلی ایجاد کند، یک شرکت مشاوره‌دهنده بین‌المللی را جذب و با سرمایه‌گذاران احتمالی مذاکره کند. علاوه بر این، میرضیایف خاطرنشان کرد که نتایج مطالعات امکان‌سنجی که در تابستان ۲۰۲۲ از مزار شریف افغانستان تا شهر تورخم پاکستان انجام شد نیز منتشر خواهد شد.
این نزاع اخیر بر سر اداره شاخه خط آهن افغانستان، تصویری از مشکلات آینده است که پروژه راه آهن ترانزیتی افغانستان ممکن با آن مواجه شود. با این حال، ازبیکستان همچنان علاقمند به توسعه مسیر ریلی است.
در نهایت، واقعاً مهم نیست که چه کسی مالک راه‌آهن است. آنچه مهم است نحوه ساختار و مدیریت آن است. برای اینکه ازبیکستان و افغانستان از این موضوع درس بگیرند، برای این کشورها مهم است به یاد داشته باشند که راه آهن یک سیستم و ساختار است و باید مطابق آن مدیریت شود. بنابراین، دو چیز باید در نظر گرفته شود. اول، هر دو طرف نیاز به ایجاد میکانیزم(های) مدیریت واحد برای افزایش هماهنگی بین مقامات راه آهن و سایر ذینفعان دارند. تاریخ مملو از نمونه‌های سیستم‌های راه‌آهن است که از وقفه‌ها، اختلالات و دعواهای بوروکراتیک روزانه رنج می‌برد و اینکه چگونه و توسط چی کسی می‌خواهند سیستم‌های قطارشان مدیریت شود.
اگر تاریخ پیش‌زمینه باشد، شفافیت در پروژه‌های استراتژیک با این مقیاس و در این بخش از جهان اهمیت دارد، اما حفظ آن دشوار است. تا کنون آنچه می‌بینیم، عدم شفافیت تنش‌های سیاسی بین ازبیکستان و افغانستان تحت کنترول طا-لبان را افزایش داده است. سرمایه‌گذاری در این مقیاس باید همه ذینفعان را درگیر کند تا خطرات و قابلیت اقتصادی آن ارزیابی و از بازدهی سرمایه‌گذاری کشورها اطمینان حاصل شود. در رابطه با پول نقد، هنوز مشخص نیست که چه کسی هزینه کل پروژه را پرداخت خواهد کرد.
