جایگاه معنوی قدس در نگرش اسلام

بخش نخست
چکیده
بیت المقدس پایتخت قداست و معنویت در جهان است، شهری که ثُلث ساکنان زمین آن را مقدس و مبارک می‌پندارند. قدس سرزمین پیامبران الهی و تنها خطه‌ای است که رسالت‌های سه‌گانه‌ آسمانی را به‌ هم پیوند می‌دهد. قدس مهبط فرشتگان و نزول‌گاه برکات و سرزمین مبدأ و معاد است. مسجد‌الاقصی که در شهر بیت‌المقدس قرار دارد، قبله‌ اول مسلمانان بوده است که بعدها به دستان پرتوان مسلمان‌ها در عصر خلیفه‌ دوم اسلام فتح می‌شود. از این‌رو، قدس یادنامه‌ای است از سنت، فرهنگ، ‌تمدن، هنر و معماری کلاسیکِ اسلامی. بیت‌المقدس با داشتن مزایا و خصایص بسیار، مورد احترام و تقدیس کافه‌ مسلمانان می‌باشد.
واژه‌های کلیدی: ارزش معنوی، قبله، بیت المقدس، مسجدالاقصی، اسراء، معراج.

مقدمه
به گواهی تاریخ، همواره در جهان سرزمین‌هایی وجود داشته‌اند که از نقطه‌نظرِ تاریخی، جغرافیایی، نظامی و سیاسی پراهمیت به حساب می‌آمده‌اند. فی‌المثل مکه و مدینه برای مسلمان‌ها، بنارس برای هندوها، کربلا برای مسلمانان شیعه و … قدس یکی از چنین جایی‌ است که در باور اسلامی از اهمیّت ویژه و والایی برخوردار است. دلائل و شواهد مادی و معنوی زیادی وجود دارد که اهمیت بیت‌المقدس را برای مؤمنان، به ویژه کسانی که دلبسته‌ سه دینِ بزرگ ابراهیمی‌(اسلام، یهودیت و مسیحیت)اند، نشان می‌دهد. مسلمان‌ها علی‌رغم اختلافات مذهبی و تفاوت در نگرش‌ها و رویکردها، در مورد جایگاه قدس اتفاق نظر دارند که در واقع به معنای اجماع بر سر اهمیت معنوی قدس است. به همین سبب، بیت‌المقدس نخستین و فرجامین دغدغه‌ مسلمان‌هاست و از این‌رو، هیچ جای شگفتی نیست که مسلمان‌ها دفاع از آن را به عنوان واجب دینی تلقی کنند. قداست بیت‌المقدس برای سه دین ابراهیمی باعث شده است تا همواره پیروان این دین‌ها بر سر تصاحب آن با هم به رقابت و درگیری بپردازند. این در حالی‌است که این خانه‌ مقدس می‌تواند به جای رویارویی میان پیروان ادیان پیشگفته، نقطه‌ مشترکی به حساب آید که سرانجام به همدلیِ بیشتری میان پیروان ادیان ابراهیمی بینجامد. اهمیت بیت‌المقدس امروزه عمدتاً از این جهت است که صلح در میان ادیان یهود، مسیحیت و اسلام در روزگار کنونی تا اندازه‌ زیادی به حال و آینده‌ این شهر بستگی دارد. بنابراین، این شهر صرفاً برای فرزندان ابراهیم تنها یک شهر مقدس نیست، بلکه شهری‌ است که با هدف غایی بشریت و باورهای آخرت‌شناختی پیوند پیدا می‌کند و از این‌جهت، دارای ارزش جهانی‌‌ است که می‌تواند در فرجام بر کلیّت مناسبات جهان و هستی سایه افگند. روی این بیان، طرح دیدگاه اسلام در مورد این شهر مقدس پراهمیّت است که نویسنده در این مختصر به آن می‌پردازد. در این نوشتار،‌ دلائل ارزش معنوی بیت‌المقدس مورد توجه مان است که ذیلاً به‌صورت فشرده خواهد آمد.

۱. نخستین قبلۀ مسلمانان
خداوند بیت‌المقدس را به عنوان اولین قبله‌ مسلمان‌ها برگزید و به پیامبر اکرم(ص) اعلام کرد که قبله‌ منتخب برای برگزاری نماز، بیت المقدس است. پیامبر گرامی و اصحاب بزرگوار، ازهمان سرآغاز واجب شدنِ نماز در سال دهم بعثت از شهر مکه رو به بیت‌المقدس نماز می‌خواندند و پس از هجرت به مدینه نیز به مدت شانزده ماه همچنان رو به آن شهر نماز را برپا می‌کردند. بنابرین، بیت‌المقدس قبله‌ اولی نامیده می‌شود و در عظمت والای آن به مثابه‌ قبله‌ نخستین مسلمان‌ها با مکه شریک است، تا آنکه آیه‌هایی از قرآن نازل گردید و به تحویل قبله دستور داده شد. همانگونه که خداوند(ج) درآیه‌ ۱۵۰ سوره‌ بقره فرموده است: ترجمه: « از هرکجا که بیرون رفتی رو به مسجد الحرام کن و هرکجا که بودید به سوی آن روی آورید!».
قبله تنها بنایی نیست که به سوی آن رو گرانده می‌شود؛ اهمیت قبله از آنجا ناشی می‌شود که قبله یک احساس، تعلق خاطر و وابستگی شدید روحی، معنوی و عاطفی است که از ژرفای دل انسان مومن سرچشمه می‌گیرد. قبله رمز وحدت وهمبستگی یک امت است. مسلمانان علی‌رغم تنوع نژادی، زبانی، جغرافیایی و… به یک دین، یک معبود، یک رسول (به عنوان آخرین پیامبر) و یک کتاب ایمان دارند و هنگام ادای نماز به سوی قبله‌ واحد همانند یک پیکر واحد، روی می‌آورند.
بیت‌المقدس، محل اصطکاک ادیان ابراهیمی است. با ظهور اسلام و گزینش بیت‌المقدس به عنوان قبله توسط خداوند، تأکید بر توحیدگرایی ابراهیمی تصدیق گشت. سپس با فرمان مستقیم خداوند قبله به سمت مکه تغییر یافت. مکه نیز مانند بیت‌المقدس، دارای پیوند تاریخی با حضرت ابراهیم است و توسط آن پیامبر اولوالعزم الهی بنا یافته است. مکه یعنی حریم ازلیی که از نظر تاریخی مقدم بر بیت‌المقدس بوده اما فراموش شده باقی مانده بود، دوباره با ظهور اسلام به روشنایی تاریخ وارد گردید. اسلام، با برگزیدن مکه به عنوان قبله بر هویت مستقل خود به عنوان یک دین جدید از خانواده‌ ادیان ابراهیمی تأکید ورزید. با این حال، این موضوع که مکه قبله‌ دوم و نه نخست بود- واین افتخار برای بیت‌المقدس باقی ماند- بیانگر پیوند تاریخیِ اسلام و توحیدگرایی در آیین حضرت ابراهیم است.

۲. سرزمین اسراء و معراج پیامبر
دومین منزلت قدس در باور مسلمانان این است که خداوند آن را آخرین منزلگاه سفر زمینی «اسراء» و نقطه‌ آغاز سفرآسمانی «معراج» پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم، گردانیده است. قرآن کریم آغاز و انجام این سفر را در آیه‌ نخست سوره‌ اسراء چنین اشاره نموده است: « تسبیح و تقدیس خداوندی را سزاست که بنده‌ خود –محمدبن عبدالله- را در شبی از مسجدالحرام به مسجدالاقصی برد، آنجا که دَور و برِ آن مبارک است تا برخی از نشانه‌های خود را به او بنمایانم». این آیه با وصفِ منزلت والا و ویژگی‌های بسیاری که مسجدالحرام دارد، آن را به هیچ صفتی توصیف نکرده است؛ امّا درمورد مسجدالاقصی فرموده است:[الذی بارکنا حوله] ترجمه: « مسجدی که اطرافش را گرامی گردانیده‌ایم». وقتی که اطراف آن گرامی باشد، به طریق اَولی خود آن نیز گرامی و متبرک خواهد بود.
سید قطب می‌گوید: سفر اسراء، عقاید بزرگ یگانه‌پرستی از زمان حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) تا به روزگار حضرت محمد خاتم انبیاء را به یکدیگر گره می‌زند. همچنین اماکن مقدس تمامی ادیان توحیدی را به یکدیگر مرتبط می‌سازد. انگار مراد از این کوچِ شگفت، اعلان به ارث بردن مقدسات پیامبران پیشین توسط پیامبر اکرم اسلام است و از این‌رو، رسالت او همه‌ این مقدسات ادیان الهی پیشین را در بر می‌گیرد.
معراج با معنای باطنی نمازهای یومیه پیوند دارد و نمونه‌ درک معنوی دراسلام، به ویژه در بُعد باطنی آن است. در واقع، برطبق تعبیر حکیمانه‌ای به زبان عربی، نماز معراج مؤمن است. بنابراین، دلیل دوم اهمیت معنوی بیت‌المقدس به مکه برمی گردد؛ زیرا سفر اعجازگونه‌ پیامبر که به فرمان خداوند صورت پذیرفت، از مکه آغاز شد و ایشان از آنجا به طور افقی به بیت‌المقدس و سپس به نحو عمودی به نزد خداوند صعود نمودند. بنابراین، هردو شهر نقشی اساسی در تجربه‌ والای زندگی و معراج پیامبر ایفا کرده‌اند.
اسلام نشانه‌ بازگشتِ ادیان توحیدی به خاستگاه ابراهیمی و مسیر اصلی‌شان است و بنابراین، اسلام بر نقش بیت‌المقدس همچون مرکز متعالی ادیان ابراهیمی می‌نگرد. تقسیم این مرکز به بیت‌المقدس و مکه و اتحاد آنان در پایان زمان نیز در اسلام مجدداً مورد تأکید قرار گرفته است.

سید حسین نصر درمورد ارتباط واقعه‌ معراج با بیت‌المقدس می‌گوید: برای درک ارزش معراج و ربط آن با بیت‌المقدس کافیست که به منظره‌ این شهر و به ویژه مسجدالصخره که مُشرف به آنست، نگاهی بیندازیم. مسجدالصخره که یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مساجد اسلامی است، به شکل بسیار روشنی بیانگر کیهان‌شناسی دنیای سنتی است. حضور تاریخی شاهکار معماری اسلامی در خط افق بیت‌المقدس که ترسیم‌کننده‌ اصول کیهان‌شناسی اسلامی است، واضح‌ترین دلیل بر ارتباط این شهر با جهان اسلام و نیز تجربه‌ معراج پیامبر خاتم است که در خصوص آن آثار ادبی و هنری اسلامی به وفور پدید آمده است.
۳. سومین شهر مقدس
از دیدگاه اسلام، قدس سومین شهر مقدس مسلمانان به شمار می‌رود. نخستین شهر مبارک مکه مکرمه است که خداوند آن را به وسیله‌ مسجدالحرام منزلت بخشیده است. دومین شهر مقدس مدینه منوره است که بخاطر مسجدالنبی که مرقد مطهّر پیامبر اسلام را در آغوش دارد، خداوند به آن جایگاه رفیعی بخشیده است. سومین شهر مقدس، بیت‌المقدس است که به وسیله‌ مسجدالاقصی آن را گرامی داشته است. در این باره حدیث صحیح و متفق علیه روایت شده است: « لاتشد الرحال إلا إلی ثلاثة مساجد: المسجدالحرام، والمسجدالأقصی و مسجدی هذا». جز برای (زیارت) سه مسجد بار سفر مبندید: مسجدالحرام، مسجدالاقصی و این مسجد من – مسجدالنبی در مدینه-. زیرا بقیه مساجد برای کسی که در آنها نماز می‌خواند اجر و پاداش‌شان یکسان است. درحدیث متفق‌علیه آمده است: « الصلاة في المسجد الأقصی تعدل خمس مأة صلاة في غیره من المساجد ما عدا المسجدالحرام والمسجد النبوی». نماز در مسجد الاقصی معادل پنجصد نماز در دیگر مساجد است، به جز از مسجدالحرام و مسجد نبوی.
حدیث مزبور به ارتباط میان آخرین قبله (حرم مکی) با قبله‌ پیامبران پیش از رسول خاتم (حرم قدسی) تصریح دارد که بیانگر واضح عقیده وحدت ادیان الهی است.
ادامه دارد….