بامیان پر گنجینه؛ آیا کریم خلیلی در غارت آثار تاریخی نقش داشته است؟

خبرگزاری دید: موزیم انجیل در تحقیقات خود دریافت که یکی از افراد وابسته به کریم خلیلی بین سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ چندین بار تلاش کرد این نسخه ( کتاب دعای عبری که بعدها با نام Afghan Liturgical Quire (ALQ ) یا “کتیبۀ نیایش افغان” شناخته شد) را در امریکا و اروپا بفروشد و سرانجام ظاهراً در خزان ۲۰۰۱ به یک مجموعه‌دار در لندن واگذار کرد.

چه کسی فکرش را می‌کرد که جستجوی ساده در گوگل به کشف بزرگ منجر شود؟ در سال ۲۰۱۶، هرشل هپلر در موزه انجیل واشنگتن دی‌سی با عکسی از یک نسخه خطی عبری آشنا شد که به نظر می‌رسید متعلق به مجموعه خودشان باشد. این نسخه، که در ابتدا به گنیزۀ قاهره نسبت داده شده بود، در واقع به قرون ۱۶ و ۱۷ تعلق داشت و احتمال می‌رفت از بامیان افغانستان به دست آمده باشد.

پس از بررسی‌های بیشتر، مشخص شد که این نسخه قدیمی‌ترین کتاب شناخته‌شده عبری است و شواهدی از حضور دیرین یهودیان در افغانستان ارائه می‌دهد. با این حال، نگرانی‌هایی درباره احتمال قاچاق این نسخه از افغانستان وجود دارد.

در این میان، نام کریم خلیلی رهبر حزب وحدت اسلامی افغانستان نیز به چشم می‌خورد. در دهه ۱۹۹۰، خلیلی به عنوان یکی از شخصیت‌های کلیدی در بامیان شناخته می‌شد و مجموعه‌ای از آثار عتیقه را در اختیار داشت.

صدای آمریکا می نویسد که جاناتان لی، باستان‌شناس، در سال ۱۹۹۸ این کتاب را در بامیان مشاهده کرده بود. مسیر خروج این کتاب از افغانستان نامشخص است، اما شواهد نشان می‌دهد که ممکن است پس از تصرف بامیان توسط طالبان در اواخر ۱۹۹۸ ، این کتاب از کشور خارج شده باشد.

جاناتان لی بیش از پنج دهه‌ را صرف پژوهش در تاریخ و باستان‌شناسی افغانستان کرده است. در اپریل ۱۹۹۸ او همراه یک گروه فلم‌ساز جاپانی در بامیان به‌دنبال کتیبه‌ای به زبان باختری و سکه‌های طلایی غارت‌شده از یک معبد باستانی بود.

در آن زمان، مجسمه‌های بودای بامیان هنوز تخریب نشده بودند و کنترل بامیان در دست یک گروه مسلح ضد طالبان قرار داشت، در حالی که طالبان بخش‌های دیگر افغانستان را اداره می‌کردند.

کریم خلیلی، رهبر این گروه ضد طالبان، مجموعه‌ای از آثار عتیقه داشت که شامل همان سکه‌های طلایی مورد نظر جاناتن لی نیز بود.

وقتی جاناتن در حال عکسبرداری از این آثار بود، مشاوران خلیلی چند اثر عتیقه دیگر، از جمله یک کتاب دعای عبری، را به او نشان دادند؛ کتابی که بعدها با نام Afghan Liturgical Quire (ALQ ) یا “کتیبۀ نیایش افغان” شناخته شد.

ظاهراً این کتاب را یکی از افراد محل سال قبل در بامیان، زیر سقف فروریختهٔ غاری پیدا کرده و به خلیلی داده بود. اما چون خلیلی به عبری آشنا نبود، کتاب را به بازدیدکنندگان خارجی نشان می‌داد تا شاید از هویت آن سردرآورد.

جاناتن هم ابتدا فکر کرد کتاب خیلی قدیمی نیست.

مسیر خروج و زمان دقیق قاچاق کتاب از افغانستان همچنان نامعلوم است. در دههٔ ۱۹۹۰، میراث فرهنگی افغانستان به‌شدت آسیب دید؛ گروه‌های مسلح با کمک قاچاقچیان، آثار باستانی را از ساحات تاریخی و حتا موزیم‌ها ربودند و در بازارهای جهانی فروختند. برخی از آن‌ها در مجموعه‌های شخصی و حتا موسسه‌های معتبر جای گرفت.

یک پژوهشگر باسابقه در افغانستان معتقد است که احتمالاً این نسخۀ کتیبۀ عبری پس از تصرف بامیان در اواخر ۱۹۹۸ توسط طالبان، از کشور خارج شده است.

موزیم انجیل در تحقیقات خود دریافت که یکی از افراد وابسته به خلیلی بین سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ چندین بار تلاش کرد این نسخه را در امریکا و اروپا بفروشد و سرانجام ظاهراً در خزان ۲۰۰۱ به یک مجموعه‌دار در لندن واگذار کرد.

این مجموعه‌دار تا حدود یک دهه یا بیشتر آن را نگه داشت و سپس آنرا در سال ۲۰۱۳ به شرکت هابی‌لابی فروخت.

دفتر کریم خلیلی که بعدها سمت معاون ريیس‌جمهوری را هم بر عهده داشت، از مصاحبه در این‌باره با صدای امریکا خودداری کرد.