آنها «پارسی را پاس می‌دارند» و ما، «دری را می‌دریم»

شعار همزبانانِ همسایه غربی ما این است:« پارسی را پاس بداریم» و بدون تردید،‌ نه تنها پارسی را پاس داشته‌اند که «دری را نیز دریافته‌اند»… درست برخلاف آن کاری که ما کرده‌‌ایم و «دری را دریده‌ایم»…

گرچه از نظر ما، خاستگاه اصلی زبان فارسیِ دری افغانستان است؛ اما این زبان در کشورهمسایه ما(ایران) به رشد و پختگی فوق­‌العاده‌­ای رسیده است و آن­گونه که آنان در رشد و بالندگی این زبانِ مشترک سهم داشته‌اند، ما نداشته‌ایم. صرف‌نظر از تولیدات فرهنگی آنان در زمان حال، در روزگاران گذشته – مخصوصاً بعد از آمدن اسلام در سرزمین‌­های شرقی(خراسان بزرگ)- نیز کار‌های بسیار درخورِ توجه و اساسی انجام داده‌اند. در این گفتار، به عنوان نمونه صرف به کار‌هایی که در زمینه تالیف و تدوین لغت­‌نامه که توسط فرهنگ‌دوستان و ادیبان کشور همسایه و همزبان ما صورت گرفته، اشاره مختصری نموده و پس از آن به اصل موضوع خواهیم پرداخت. برخی از کارهایی که در این مورد صورت گرفته به این شرح است: فرهنگ قواس، بحر­الفضایل فی منافع الا‌فاضل، دستورالافاضل فی لغات‌­الفضایل، اداة‌الفضلا، شرف­‌نامه، مفتاح الفضلا، تحفة‌السعادة، مؤید‌الفضلا، تحفة‌الاحباب، کشف‌اللغات، فرهنگ وفایی، فتح الکتاب، مجموعة اللغات، مدارالافاضل، فرهنگ جهانگیری، چهار عنصردانش، جمع الجوامع، لطایف اللغات، فرهنگ رشیدی، بهارعجم، قسطاس اللغه، شمس اللغات، اصطلاحات شعرا، هفت ملزم، غیاث اللغات، تسهیل اللغات‌، بحرعجم، ارمغان آصفی، آنندراج، آصف اللغات، نقش بدیع، فرهنگ نظام، و…

در مجموع، تعداد کتاب‌های تألیف شده در این زمینه حدود ۲۵۰ لغت­‌نامه است که از این میان ایرانیان در تألیف نزدیک به ۴۰ لغت­‌نامه سهم عمده و اساسی داشته و بقیه را هندی‌­ها و ترکان عثمانی تألیف کرده‌اند. و تعداد بسیار اندکی از آنها را ادیبان کشورما تألیف کرده‌اند؛ چنانکه نخستین آنها فرهنگ قواس است که این فرهنگ را شخصی به نام فخرالدین مبارکشاه قواس (کمانگر) غزنوی در هند تألیف کرده که سرآغاز فرهنگ نویسی فارسی در هند نیز محسوب می‌­شود. همچنان، در میان آنها نام لغت­‌نامه «بحرالفضایل فی منافع الافاضل» به چشم می‌­خورد که مؤلف آن محمد‌بن‌­قوام­ بن رستم بن محمود بدر خزانه بلخی است. و نیز فرهنگ «تحفة الاحباب» که مؤلف آن «حافظ سلطان­علی اوبهی» است و «اوبه» از توابع شهر هرات کنونی می‌­باشد. فرهنگ جهانگیری و بسیاری دیگر از این دست لغت‌ ­نامه‌ها جزء نخستین لغت‌­نامه‌هایی است که در هند تدوین و تألیف شده است. از سده سیزدهم هجری به بعد فرهنگ لغات یا لغت‌­نامه‌های بسیار خوبی در ایران به چاپ رسیده است که از جمله می‌توان به فرهنگ عمید، فرهنگ معین و فرهنگ سخن روز و همچنان لغت­‌نامه بزرگ علامه‌دهخدا اشاره کرد که در این کتاب وزین نام بسیاری از شهرها، شخصیت‌­ها، دانشمندان، ادیبان و هنرمندان قدیم افغانستان را نیز می‌­توان یافت.

در این اواخر کار بسیار خوبی که انجام شده تدوین «فارسی ناشنیده» یا «فرهنگ واژه‌­ها و اصطلاحات فارسی و فارسی شده کاربردی در افغانستان» تألیف دکتر حسن انوشه و غلام‌­رضا خدابنده لو است که در پاییز ۱۳۹۱ هـ.ش توسط موسسه فرهنگی اکو در ۱۰۱۰ صفحه به قطع رقعی به چاپ رسیده است. به گفته محمدکاظم کاظمی: «فارسی ناشنیده» را می‌‌توان جامع‌‌ترین و علمی‌‌ترین فرهنگی دانست که تا کنون برای واژگان فارسی افغانستان گرد آمده است… «فارسی ناشنیده»‌ به راستی کتابی است منحصر به فرد در قریب به هزار صفحه و حدود ده هزار واژه. آنگاه که به کتابنامۀ آن مراجعه می‌‌کنیم، می‌‌بینیم که کاری عظیم صورت گرفته است و آدمی را به یاد دیگر اثرِ گرانبار دکتر انوشه، یعنی دانشنامۀ زبان و ادب فارسی افغانستان می‌‌اندازد.»(سایت رسمی محمدکاظم کاظمی)

همزبانان ما در آن­‌سوی مرز به فکر پالایش و بهبود زبان فارسیِ دری هستند چنانکه از سطرهای فوق دانستیم که «فارسی ناشنیده»‌و «دانشنامه ادب فارسی» مخصوصاً جلد سوم آن اختصاص به شخصیت­‌های علمی و فرهنگی افغانستان دارد.

ایجاد «فرهنگستان زبان و ادب فارسی» از سالها بدینسو، به منظور ارتقای زبان فارسی بوده و تعداد زیادی از استادان ادب فارسی را دورهم گرد آورده اند تا «پارسی را پاس بدارند» و حتا از افغانستان و تاجیکستان هم اعضای افتخاری دارند.

ما نیز پیش از این اگر نتوانسته بودیم کاری در خور و بایسته انجام دهیم، (صرف­نظر از کارهای بزرگان فرهنگ و ادب ما مثل مولانا، سنایی، ناصرخسرو، دقیقی و … که متعلق به دوران گذشته اند) حداقل تا چندی پیش (اواخر دوره محمد ظاهرشاه) بر پیشانی کتابهای زبان مادری خود، عنوان «قرائت فارسی» را واضح و درخشان می‌­دیدیم و آن را همان‌­گونه که نوشته شده بود، بی هیچ دغدغه خاطری، قرائت می­‌کردیم؛ اما، مدتی‌­است که در سرزمین ما، زبان پارسی یا همان زبان فارسی را بیگانه و غیر خودی می­‌دانند؛ این در حالی­است که بزرگان فرهنگ و ادب ما به هیچ‌­وجه فرقی میان فارسی، دری، و تاجیکی نمی‌­گذارند. نه تنها بزرگان ادب ما که حتی سایر مردم شریف ما که به زبان فارسی هم تکلم نمی‌­کنند نیز فرقی میان فارسی و دری نمی‌­شناسند. و «دری» را همان «فارسی» می‌دانند؛ چنانکه ما را همواره «فارسی­‌وان» خطاب می‌­کنند نه «دری‌­وان». -البته بحث تفاوت میان «فارسی» و «دری» را به زمانی دیگر موکول می‌­کنیم- هنوز یاد مان نرفته که در همین چندسال گذشته، واژه­‌های ناب و سرۀ فارسیِ دری را برچسپ بیگانه می‌­زدند و بین «دری» و «فارسی» فرق قایل می‌­شدند… و با تأسف که  این رویه، تا کنون نیز ادامه دارد. در آن زمان، بسیاری از آن واژه‌­های سره را به جرم «فارسی» بودن از بین می‌­بردند و به جای آنها واژه‌­های خارجی را جایگزین می‌­کردند؛ که نمونۀ بارز آن، برداشتن واژه «نگارستان» از لوحه «نگارستان ملی»  و گزینش واژه «گالری» به جای آن بود. و نیز بکارگیری عنوان «وزارت اطلاعات و کلتور» به جای «وزارت اطلاعات و فرهنگ» که پیشتر از آن صورت گرفته بود و دوباره به نام «وزارت اطلاعات و فرهنگ» مسما گردید.

ما، همچنان شاهد بودیم که چگونه بر سر واژه­‌های دانشجو (معادل عربی آن، محصل)، دانشگاه و معادل آن که به زبان پشتو «پوهنتون»، و دانشکده که معادل آن به زبان پشتو «پوهنحی» و به زبان خارجی «فاکولته» می‌­شود، نیز تنش‌­های زیادی به وجود آمد و پای این کشمکش­‌های بیهوده ازجامعه و رسانه‌‌­های جمعی تا مجلس شورای ملی نیز کشانده شد و به همین سبب، چندین سال مقرره و آیین­‌نامه وزارت تحصیلات­‌عالی به تصویب نرسید… غافل از این­که واژه‌­های مشابه نگارستان را که بهارستان، گلستان، و مانند آن است در همه جا به کار می‌­بریم و همچنان معادل واژه دانشگاه مانند زایشگاه، پرورشگاه، گذرگاه و …را نیز همه روزه استفاده می­‌کنیم. و کاش یک بار به گفته «ملا درویش واله» یا «واله هروی» که شاعری از دیار عشق و عرفان، (هرات باستان) و شاگرد و مصاحب میرزاعبدالقادر بیدل دهلوی بود، گوش فرامی‌­دادند و معنای دانشکده را با رنگ و بوی وطنی آن با تمام وجود حس می­‌کردند و نابخردانه به آن برچسپ بیگانه بودن نمی‌­زدند… آن شیفتۀ فرهنگ و ادب، چنین فرموده بود: «عقل بنموده به دانشکدۀ خاطرتو/ رای‌­های همه را فکر صواب اندازی»….

سوال اینجاست که آیا واقعاً‌ واژه «دانشجو» بیگانه (فارسی) و واژه «محصل» خودی (دری) است؟ یا واژه «دانشگاه» به دلیل اینکه یک واژه فارسی و بیگانه است و چون معادلی برای آن در زبان دری نداریم ناگزیر از معادل یا برابر پشتوی آن استفاده کنیم؟ در حالی‌که می‌دانیم این واژه صد درصد فارسی دری است… موضوع به این­جا ختم نمی­‌شود و ما به هیچ‌­وجه سرِ ستیز با سایر گویش­‌ها و زبان‌­های ملی خود نداریم؛ بلکه خواستار این هستیم که زبان‌­های ملی ما در کنار هم و به موازات یکدیگر رشد مساویانه داشته باشند. آنچه ما می‌­گوییم، این است که بروز این مسایل، جزو عوامل بازدارندۀ درونیِ زبان فارسیِ دری است؛ یا به تعبیر دیگر: این موضوع، یک روی سکه است و روی دیگر آن، نه عوامل آگاه و بازدارنده درونی؛ بلکه عوامل تخریب کنندۀ بیرونی، به وسیله عمال ناآگاه و جاهلِ درون­‌محیطی است. تداوم و پویایی و پایندگی و بالندگی یک جامعه زنده، بستگی به زندگی و اصالت­‌های فرهنگی و مدنی آن جامعه دارد. و زبان نیز از این مقوله مستثنا نبوده و جزو همان اصالت­‌های فرهنگی و مدنی یک جامعه به شمار می‌­آید. ما نمی‌­توانیم به بهانه‌های مختلف دست از واژه‌­هایی برداریم که ریشه در فرهنگ دیرین خود ما دارد و چون همزبانان دیگر ما هم از آن واژه ها استفاده می‌­کنند؛ ما حق استفاده از آن را نداشته باشیم.

ما نه تنها در ارتباط با زبان فارسی دری خودآگاه یا ناخودآگاه کوتاهی کرده‌ایم؛ بلکه این آسیب‌­رسانی را، شامل دیگر زبان­‌های ملی خویش از جمله زبان پشتو هم نموده‌ایم. و بی‌توجه به پیامدهای ناگوار آن،‌ مرتکب خطای بزرگ‌تر از آن شده  و در را به روی واژه‌های بیگانه چنان باز گذاشته‌ایم که تا چند دهه دیگر، سوگمندانه شاهد نابودی و اضمحلال این زبان شیرین که نماد فرهنگ و تمدن سترگ و عظیم شرقی­‌مان است، خواهیم بود.

داکتر فضایلی- خبرگزاری دید