روابط میان پاکستان و هند که با بحران‌های نظامی، پیش‌بینی‌ناپذیر مانده بود به دوره‌هایی از گشایش نسبی تغییر پیدا کرده است. در این شرایط تحولات اخیر چندان دور از انتظار نیست
تصمیم هند در ۵ اگست ۲۰۱۹ مبنی بر لغو موقعیت ویژهٔ خودمختار کشمیر تحت کنترول هند، روابط این دو کشور را بدتر کرد. پاکستان کاردار هند را اخراج کرد و روابط تجاری خود را با هند متوقف کرد.
اقدامات سیاسی و نظامی اخیر دو طرف امیدواری‌هایی در مورد احتمال بهبود روابط این دو کشور ایجاد کرده است، اما مسئلهٔ کشمیر همچنان مورد پابرجاست.
نشانه‌های گرمی روابط
۲۵ فبروری، هند و پاکستان اعلام کردند که مصرانه به توافقنامه آتش‌بس در امتداد خط کنترول، نوار مرزی غیر‌رسمی میان منطقهٔ تحت کنترول هند و پاکستان در کشمیر (موسوم به ال او سی) پایبند خواهند بود.
این توافق با توجه به میزان بالای دفعات نقض آتش‌بس میان این دو کشور در سال‌های اخیر شایان توجه است.
چند هفته بعد، سخنان فرماندهٔ ارتش پاکستان جنرال قمر جاوید باجوا و عمران خان نخست وزیر این کشور، در گفت‌وگوی امنیتی اسلام‌آباد در ۱۷ و ۱۸ مارچ نشان داد که اعلام آتش‌بس اقدامی منحصر به فرد نیست.
جنرال باجوا در سخنان خود اشاره‌ای به تغییرموقعیت کشمیر نکرد و به جای آن به موضوع یافتن راه‌حلی دوستانه برای مناقشهٔ کشمیر پرداخت. او حتی اعلام کرد: «ما احساس می‌کنیم اکنون زمان آن است که از گذشته بگذریم و به سوی آینده پیش برویم».
وی همچنین اضافه کرد: «برای از‌سر‌گیری جریان صلح یا گفت‌وگو‌های راهگشا، کشور همسایه باید فضای همیاری ایجاد کند، به‌ویژه در بخشی از کشمیر که تحت کنترول هند است (منطقه‌ای از کشمیر که دولت هند آن را اداره می‌کند)».
به دنبال آن نارندا مودی نخست‌وزیر هند برای روز پاکستان که هر سال ۲۳ ماه مارچ برگزار می‌شود پیام تبریکی به همتای پاکستانی خود عمران خان فرستاد. چند روز بعد، عمران خان این پیام را با لحنی آشتی‌جویانه پاسخ داد.
تلاش‌های پشت‌پرده
رسانه‌های گوناگون به گزارش منابع مختلفی اعلام کردند که کاهش تنش‌ها نتیجهٔ تماس‌های پشت‌پردهٔ میان دو دولت هند و پاکستان است.
روزنامهٔ هندوستان تایمز در گزارش ماه فبروری خود نوشت که مشاور امنیت ملی هند اجیت دوول و موعد یوسف مشاور ویژهٔ نخست‌وزیر پاکستان در زمینهٔ امنیت ملی و برنامه‌ریزی راهبردی به طور مستقیم و همچنین از طریق مأموران اطلاعاتی با هم ارتباط داشته‌اند. یوسف چنین تماسی را انکار کرده است.
با این‌حال تغییر لحن دو طرف در سطوح مختلف دولتی نشان می‌دهد که تلاش‌های بلند‌پایه‌ای در کار ایجاد پیوند میان دو کشور است.
خبرگزاری بلومبرگ، ۲۲ مارچ اعلام کرد که امارات متحدهٔ عربی نقش مهمی در بهبود روابط میان هند و پاکستان داشته است. در این مطلب آمده است که اعلام آتش‌بس فقط بخشی از «برنامه» صلح بوده است و مراحل بعدی آن بازگرداندن سفیران دو کشور به پایتخت‌ها، تلاش برای از‌سر‌گیری مناسبات تجاری و سرانجام گفت‌وگو برای حل مناقشهٔ کشمیر خواهد بود.
چرا اکنون؟
روابط میان پاکستان و هند که با بحران‌های نظامی، پیش‌بینی‌ناپذیر مانده بود به دوره‌هایی از گشایش نسبی تغییر پیدا کرده است. در این شرایط تحولات اخیر چندان دور از انتظار نیست.
از دههٔ ۱۹۸۰، به‌ویژه دولت‌های نظامی در پاکستان تلاش بسیاری برای کاهش تنش‌ها با هند و رسیدن به وضعیتی پایدار در کشمیر کرده‌اند.
در سال ۱۹۸۷، در میان شدید‌ترین بحران‌های میان هند و پاکستان، رییس جمهور پاکستان جنرال ضیاءالحق در مسابقات کریکت در شهر جیپور هند شرکت کرد که به «دیپلماسی کریکت» مشهور شد.
همچنین جنرال پرویز مشرف رییس جمهور پاکستان در سال ۲۰۰۱ برای شرکت در اجلاس آگره به هند سفر کرد.
از همان زمان آشکار شد که رژیم جنرال مشرف در سال‌های پایانی کار خود گفت‌وگو‌های مخفیانه‌ای با هند برای یافتن راه‌حل پایدار مناقشهٔ کشمیر ترتیب می‌داده است.
همچنین در فاصله‌ٔ سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۸ حزب حاکم راستگرا و محافظه‌کار به نخست‌وزیری نواز‌شریف هم به بهبود روابط با هند علاقه نشان داد.
نارندا مودی نخست‌وزیر هند در بازدید «غافلگیرانه» خود از لاهور در سال ۲۰۱۵ به این علاقه واکنش نشان داد.
با این‌‌همه این اقدامات و ابتکارات هیچ پیشرفت پایداری در روابط میان هند و پاکستان ایجاد نکرد.
پاکستان زیر «فشار»
با وجود وضعیت تهاجمی مقامات پاکستانی در برابر مقامات هند، به ویژه پس از تصمیم اوت ۲۰۱۹ تلاش‌های پاکستان برای جلب حمایت بین‌المللی در برابر این تصمیم هند با شکست مواجه شد.
چند روز پس از اعلام تغییر وضعیت قانون‌اساسی کشمیر، امارات متحده عربی بالاترین جایزهٔ مدنی خود را به مودی اعطا کرد. از طرف دیگر تلاش‌های دیپلماتیک در مجامعی مانند سازمان همکاری اسلامی و سازمان ملل متحد هم به نتایج رضایت‌بخشی نرسید.
همچنین گمانه‌زنی‌هایی از افزایش تمایل جهانی به عادی شدن روابط میان هند و پاکستان به چشم می‌خورد. ۲۹ مارچ، خبرنگار مشهور پاکستانی، نایام ستی به سایت خبری نایا دایر گفت که از طرف ایالات متحده و عربستان سعودی «فشار‌هایی» بر اسلام‌آباد وارد می‌شود تا از طریق گفت‌وگو با هند فضایی در جهت پیشبرد منافع آنها در منطقه ایجاد کنند.
هم‌زمان پاکستان در حال تغییر الگو‌های سیاست خارجی خود از «جئوپلیتیک» یا «سیاست جغرافیایی» به «جئواکونومیک» یا «سیاست اقتصادی» است.
به گفتهٔ مقامات پاکستانی، این به معنای تغییر جهت از تکیه بر اهمیت استراتژیک پاکستان به تأکید بر تجارت و پوتانسیل موقعیت کشور به عنوان مسیر ترانزیت از جنوب و شرق آسیا به آسیای مرکزی است.
در همین زمان، افزایش قیمت کالاهایی مانند شکر و پنبه با فشار نارضایتی دراز‌مدت صاحبان مشاغل پاکستانی برای از‌سر‌گیری تجارت با هند همراه بوده است.
گزارش اول اپریل ایندین اکسپرس می‌نویسد: «ساختار نظامی پاکستان که قدرت حامی دولت غیر‌نظامی عمران خان است بدون تردید خواستار تغییر «منطقی» در روابط با هند شده است و همچنین با باقی کشور‌های منطقه و جهان… این بازنگری به دلیل مشکلات تازهٔ اقتصادی برای اقتصاد وابستهٔ کمک‌های مالی پاکستان است».
چالش‌ها
همانند تلاش‌های قبلی، فشارهای اخیر برای روابط آشتی‌جویانه هم از داخل و هم از خارج بر دولت پاکستان وارد می‌شود.
در روز اول اپریل ، پس از اعتراض اعضای اصلی کابینه، دولت از اعلامیه روز قبل خود در مورد مجوز واردات شکر و پنبه از هند عقب نشینی کرد.
شاه محمود قریشی وزیر امور خارجهٔ پاکستان به شبکهٔ خبری «جیو» گفت که کابینه اعلام کرده است «عادی‌سازی روابط با هند ممکن نیست» مگر زمانی که آنها تصمیم اگست ۲۰۱۹ خود در مورد کشمیر را تغییر دهند.
روزنامهٔ داون گزارش داد که خلاصهٔ پیش‌نویس از‌سر‌گیری تجارت با هند را شخص نخست‌وزیر، عمران خان تائید کرده است.
گروه‌های اسلام‌گرای پاکستانی با هر نوع توافق بر سر کشمیر مخالفند.
۲۸ مارچ، سراج‌الحق رهبر جماعت اسلامی به اعضای گروه خود در راولپندی گفت: «باید به همه کسانی که دم از علاقه و دوستی با هند می‌زنند بگویم تا زمانی یک سرباز هندی در کشمیر اشغالی حضور دارد هیچ توافق و دوستی با دهلی ممکن نیست».
رسانه‌های هند از نشانه‌های بهبود روابط استقبال می‌کنند اما تأکید می‌کنند که باید محتاط بود.
ایندین اکسپرس، در تاریخ ۲۰ مارچ می‌نویسد: «در روابط میان هند و پاکستان سپیده‌های دروغین و تلاش‌های بی‌ثمری وجود داشته است… حتی اگر این بار هم به نتیجه نرسیم، هند باید این موقعیت را با احتیاط و اشتیاق دریابد».
