افغانستان و نیاز جدی به پایگاه اطلاعات علمی

این کار باعث می‌شود که مالکیت فکری به ‌شکل ساختارمند آن احترام و حفظ شود. نویسنده‌ها و پژوهشگران در عرصه‌ تکمیل تحقیقات شان با کمبود، نبود و یا هم پراکندگی منابع مواجه نشوند. دانشجویان و اساتید در راستای تحقیقات علمی‌تر و جدی‌تر گام بردارند.

در دنیای امروز اطلاعات به دلیل اهمیت علمی، سیاسی و اقتصادی آن حرف نخست را می‌زند. در کنار سایر ابعاد قدرت، یکی از جلوه‌های مهم اقتدار دولت‌ها و جوامع، قدرت اطلاعاتی آن است. مراد از اطلاعات، مجموعه‌‌ای از داده‌های ساختارمندی هستند که توسط متخصصان به ‌شکل آگاهانه و با استفاده از ابزارهای سنتی و نوین، کودگذاری می‌شود. این داده‌های ساختارمند، شامل همه انواع اطلاعات می‌شود؛ از علمی تا سیاسی و از اقتصادی تا امنیتی.
یکی از جنبه‌های بسیار مهم و ارزشمند آن، اطلاعات علمی است. این داده‌ها به‌ دلیل ممارست مولف و یا پژوهشگر، مصرف مادی و معنوی از سوی فرد یا سازمان، تاثیرگذاری ریشه‌ای و درازمدت آن از لحاظ جامعه‌شناختی و در نهایت فرایندی بودن آن، مبانی دانش و تئوری‌های علمی نیز گفته می‌شود.
به‌ همین دلیل، دولت‌ها و سازمان‌ها، جهت حفظ دانش علمی و بهر‌ه‌برداری دیگران از این دانش و پیشرفت علمی جوامع، دست به‌ ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی علمی می‌زنند.
در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی، ایجاد نظام یکپارچه مدیریت اطلاعات به‌ عنوان هدف واحد مطرح شد و پایگاه‌های اطلاعاتی به این منظور به‌ وجود آمد که جامعه انسانی بتواند امکان ترکیب پرونده‌های جدا از هم، ایجاد ارتباط، مدیریت و استفاده مشترک از داده‌ها را فراهم کند. این ضرورت باعث شد که کشورها چنین مراکزی را ایجاد کنند و توسعه ببخشند.
اکنون پایگاه‌های اطلاعاتی با کارکردهای زیادی ایجاد شده است. مراکز جهت ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات علمی، سیاسی، امنیتی، تصویری، صوتی و… که هرکدام جایگاه و اهمیت خاص خودش را دارد.
در این میان، پایگاه‌های اطلاعاتی برای استقرار و اجرا، نیاز به تجهیزات سخت‌افزاری نظیر دستگاه‌های ذخیره‌سازی، پردازش‌گرها و سخت‌افزارهای ارتباطی، نیروی انسانی و مدیریت پایگاه‌های اطلاعاتی هستند.
حتی برخی کشورهای توسعه‌یافته در صدد ایجاد مراکز و پایگا‌ه‌هایی هستند که بتوانند اختراعات و اطلاعات علمی را در همه جهان ثبت کنند تا از این طریق برای اختراع‌کننده‌گان خدمت کنند و از پامال شدن حق کشف و اختراع آثار و کارکردهای علمی دیگران نیز جلوگیری صورت گیرد.
اما جای این مورد مهم حتی در سطح ابتدایی آن در افغانستان خالی است. در این کشور مرکز اطلاعات مدرنِ پاسخگو و همه‌جانبه‌ علمی که فقط لیستی از آثار علمی، فرهنگی و هنری پژوهشگران، نویسندگان و قلم‌ به دستان کشور را ثبت کرده باشند، نداریم. حتی مرکز ثبت و بررسی اسناد علمی دانشگاهی و فرهنگی در این سرزمین ایجاد نشده است. از جمله مراکز مهم، آرشیف ملی و موزیم ملی افغانستان است که بحث شان متفاوت‌تر از پایگاه علمی است و در صدد ذخیره‌سازی اسناد قدیمی و آثار باستانی می‌باشد.
به‌ نظر می‌رسد نبود چنین پایگاه‌‌ها، مشکلات و نارسایی‌های‌ علمی-فرهنگی زیادی به‌ کشور خلق کرده و پیامدهای زیان‌باری داشته است. این موضوع باعث شده است که حق مالکیت فکری از ریشه در افغانستان پایمال شود. نویسندگان و پژوهشگران نتوانند از این حق مهم شان در عرصه مادی و معنوی دفاع کنند. یک اثر دانشگاهی چه توسط استاد و چه به‌ وسیله‌ دانشجو، به ‌نام چند نویسنده نشر و بایگانی شود. یک مونوگراف (پایان‌نامه) در چند دانشگاه مورد استفاده قرار گیرد. دانشجویان پایان‌نامه یک مرکز علمی را کاپی و با اندک تغییر در مرکز علمی دیگر ارائه و دفاع کنند. پیامدهای مهم دیگری نیز دارد که جای آن در این نوشتار نیست.
با این وصف، تنها راه‌حل معقول و مفید جهت پایان دادن به این مشکلات علمی-اجتماعی در کشور، ایجاد پایگاه‌ بزرگ اطلاعات علمی با ابزارهای نوین و سنتی است.
وزارت تحصیلات عالی، اطلاعات و فرهنگ، معارف و … نهادهای دولتی علمی-فرهنگی در کشور می‌تواند با تشکیل هیئتی از استادان، پژوهشگران، نویسنده‌ها، شعرا و… پایگاه‌ اطلاعاتی علمی در کابل ایجاد کند. با ایجاد چنین مرکزی، تمام اطلاعات ثبت شده و ثبت ناشده را می‌توان در این ( (database ثبت کرد. کتاب‌ها، آثار علمی ادبی و هنری، مقاله‌های پژوهشی، نقدهای ادبی و مطبوعاتی، پایان‌نامه‌ها و سایر آثار را می‌توان به ‌صورت دیجیتالی در چنین مرکزی ثبت و ذخیره کرد.
این کار باعث می‌شود که مالکیت فکری به ‌شکل ساختارمند آن احترام و حفظ شود. نویسنده‌ها و پژوهشگران در عرصه‌ تکمیل تحقیقات شان با کمبود، نبود و یا هم پراکندگی منابع مواجه نشوند. دانشجویان و اساتید در راستای تحقیقات علمی‌تر و جدی‌تر گام بردارند.

این کار از ضرورت‌های جدی جامعه علمی و از مسئولیت‌های مهم مقام‌ها در سطح کشور است. بدون شک، برای عملی کردن چنین طرحی باید استراتژی پاسخ‌گو، عملی و به‌روزی ایجاد کرد. این راهبرد باید توسط مهم‌ترین و باسوادترین افراد کشور و باحمایت مالی مناسبی تطبیق شود. در نهایت طرح استراتژی پایگاه اطلاعاتی که منجر به ایجاد آن در مرکز کشور شود، خدمت بزرگی به جامعه علمی و قشر جوان افغانستان است.
سیدعبدالبصیر مصباح، استاد دانشگاه و پژوهشگر ارتباطات