اوضاع افغانستان و پوتانسیل مشارکت ایالات متحده و ازبیکستان
بی‌ثباتی ناشی از فروپاشی حکومت تحت حمایت ایالات متحده در اگست ۲۰۲۱ و ظهور طا-لبان، نگرانی‌های تازه‌ای را در مورد قاچاق مواد مخدر و تروریزم فراملی برانگیخته است
ترجمه و تلخیص: سیدطاهر مجاب – خبرگزاری دید
ازبیکستان که در قلب اوراسیا واقع شده در میانه امواج آشفتگی جیوپولیتیکی قرار گرفته است. در حالی که این کشور از سال ۲۰۱۶ در دوران ریاست جمهوری شوکت میرضیایف به سمت حکومتداری بازتر و سیاست خارجی فعال قدم برداشته، اما همزمان با تغییر وضعیت امنیتی از سوی روسیه در کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق، حکومت جدید طا-لبان در افغانستان و ظهور بلندپروازی‌های چین دست و پنجه نرم می‌کند. این پویایی ضرورت توسعه طیف گسترده‌ای از مشارکت‌ها را برای ازبیکستان تشدید کرده است.
این امر ایالات متحده را با فرصت‌هایی برای افزایش نفوذ خود در اوراسیا و همچنین پرسش‌هایی در مورد چگونگی تعامل قرار می‌دهد، هرچند اصلاحات میرضیایف که حکومت سیاسی سرکوبگر است به این زودی نشانه‌ای از تبدیل شدن به یک لیبرال دموکراسی را نشان نداده است. مدیریت ناآرامی‌های اخیر در قره‌قلپاقستان توسط تاشکند عمق تغییرات ازبیکستان را از زمان صعود میرضیایف نشان می‌دهد در حالی که هشدار می‌دهد حکومت این کشور مستبد باقی خواهد ماند. اگر در مورد منافع ایالات متحده در آسیای مرکزی اغراق نکنیم، واشنگتن به طور گسترده مایل است این منطقه با خودمختاری بیشتر در امور اقتصادی و نظامی، قدرت مذاکره بیشتری در مقابل چین، ایران و روسیه کسب کند؛ دموکراتیک شود و با موسسات ترانس اتلانتیک در زمینه امنیت و تجارت همکاری کند.
دیپلماسی و امنیت در آسیای مرکزی
افغانستان همچنان اولویت اصلی روابط ایالات متحده و ازبیکستان است. بی‌ثباتی ناشی از فروپاشی حکومت تحت حمایت ایالات متحده در اگست ۲۰۲۱ و ظهور طا-لبان، نگرانی‌های تازه‌ای را در مورد قاچاق مواد مخدر و تروریزم فراملی برانگیخته است. در حالی که طا-لبان به ایالات متحده و جامعه جهانی وعده داده که القاعده، داعش و سایر گروه‌های جهادی را از افغانستان دور نگه می‌دارد، اما عملی شدن آن حتی اگر طا-لبان بخواهد، دشوار است. اینکه ایالات متحده ایمن الظواهری رهبر القاعده را در مجتمعی مرتبط با سراج الدین حقانی رهبر بانفوذ طا-لبان به قتل رساند، نشان می‌دهد که چگونه حکومت طا-لبان عمیقاً درگیر افراط‌گرایی بین‌المللی است. علاوه بر این، دورنمای احتمالی رقابت‌های جناحی در داخل طا-لبان، مقامات این گروه را در مهار گروه‌های جهادی هم در داخل و هم در منطقه ضعیف می‌سازد.
ازبیکستان در خط مقدم این بحران امنیتی قرار دارد، همان‌طور که حمله موشکی ماه جولای که گمان می‌رود توسط داعش انجام شده باشد، به خانه‌ها در جنوب شهر ترمز آسیب رساند و نگرانی‌ها در مورد سرریزشدن خشونت از افغانستان به آسیای مرکزی را دوباره احیا کرد. با این حال، تاشکند رویکرد عملی و دیپلماتیک در قبال طا-لبان اتخاذ کرده و از مقامات کابل خواسته است گروه‌های جهادی را در این کشور سرکوب کنند. فراتر از امنیت، تصمیم تاشکند برای همکاری با طا-لبان نشان‌دهنده تمایل این کشور برای جلوگیری از متوقف شدن پروژه‌های زیربنایی و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است. بسیاری نگرانی‌ها ممکن ناشی از بی‌ثباتی در افغانستان و جلوگیری از گسترش تهدیدات امنیتی باشد.
در نتیجه، ازبیکستان نقش رهبری را در سازماندهی دیپلماسی در اطراف افغانستان به عهده گرفته است. از آنجایی که علاقه غرب به افغانستان به خاطر جنگ روسیه در اوکراین کاهش می‌یابد، ازبیکستان فعالانه با سایر کشورها همکاری می‌کند تا همسایه جنوبی خود را باثبات سازد؛ اگرچه غیرقابل اعتماد بودن و عدم اعتبار طا-لبان ممکن است هر گونه دیدگاه بلندمدت برای صلح و همکاری را به خطر بیندازد. ازبیکستان همچنان به افغانستان به عنوان دهلیز حمل و نقل با پوتانسیل پیوندهای اقتصادی به منطقه دریای عرب و فراتر از آن علاقمند است. تاشکند تمام تلاش خود را می‌کند تا شاهد ظهور یک حکومت سیاسی با ثبات و همکار در کابل باشد تا امنیت و جذابیت خود را به عنوان بازار نوظهور برای سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی حفظ کند.
همین انگیزه باعث شده است که ازبیکستان حضور منطقه‌ای خود را افزایش دهد و با دیگر همسایگانش، حصارها را اصلاح کند. سردار بردی محمدوف رییس جمهور جدید ترکمنستان به تازگی به تاشکند سفر کرد و به ازبیکستان فرصت داد تا روابط نزدیک‌تر با همسایه خود برقرار کند. میرضیایف در نشست منطقه‌ای ماه جولای در قرقیزستان بر فرصت‌های اقتصادی همکاری نزدیک‌تر بین کشورهای آسیای مرکزی تأکید کرد. این روابط به ازبیکستان فرصتی می‌دهد تا بر اساس آن همکاری و نقشی پیشرو در پیشبرد یکپارچگی منطقه و قالب‌هایی ایفا کند که به کشورهای آسیای مرکزی قدرت می‌بخشد و به طور بالقوه به آن‌ها اهرم فشار بیشتری در روابط با چین و روسیه خواهد داد. آن‌ها همچنین ابزار قوی‌تری از روابط برای مقابله با بحران‌های منطقه‌ای ایجاد می‌کنند که ممکن است به طور مستقیم بر ثبات ازبیکستان تأثیر بگذارد.
روابط با تاجیکستان که زمانی در اثر سوء‌ظن و دسیسه متشنج شده بود، به طور چشمگیری بهبود یافته و میرضیایف با امامعلی رحمان رییس جمهور تاجیکستان و پسر و وارثش رستم امامی روابط برقرار کرد. تاریخ جنگ داخلی تاجیکستان و آسیب‌پذیری در برابر بی‌ثباتی از ناحیه افغانستان، همراه با منافع مشترک در مدیریت همکاری‌های اقتصادی و استفاده از آب بین کشورها، به ضرورت ایجاد روابط بهتر برای ازبیکستان منجر شد.
حمله روسیه به اوکراین تعادل ظریف سیاست خارجی ازبیکستان را بیشتر آزمایش کرده است. عبدالعزیز کاملوف وزیر امور خارجه از این حمله انتقاد کرد و در ماه اپریل بر حمایت ازبیکستان از تمامیت ارضی اوکراین تاکید کرد، اما استعفای او یک ماه بعد می‌تواند نشان دهد که جسارت او بیشتر از موضع رسمی تاشکند است. در حالی که بسیاری از عناصر جامعه ازبیکستان نسبت به اوکراین ابراز همدردی می‌کنند، تسلط رسانه‌های روسی‌زبان در این کشور منجر به آشنایی بیشتر با روایت‌های روسی در مورد جنگ بر سر قربانیان اوکراینی شده است. دولت میرضیایف نیز اقداماتی را برای نزدیک ماندن به مسکو انجام داده است. این کشور به تازگی میزبان ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند بود. میرضیایف برای شرکت در اجلاس غیررسمی کشورهای مشترک‌المنافع در روز تولد پوتین به مسکو رفت. ازبیکستان نیز مانند همتایان خود در آسیای مرکزی احتمالاً تا آنجا که ممکن است از مواضع محکم در مورد اوکراین اجتناب خواهد کرد.
توصیه‌ها
در حالی که نقش فعال تاشکند هم در سازماندهی و هم در شرکت در بیانیه‌ها و اجلاس‌ها نشان‌دهنده تغییر به سمت نقش بین‌المللی جدید است، بحران در قره‌قلپاقستان نیز خبرهای متفاوتی را برای امنیت ازبیکستان نشان می‌دهد. حکومت ازبیکستان درگیر و آماده همکاری با شرکای خود برای ارتقای موقعیت این کشور به عنوان یک گره کلیدی در تجارت سراسر دهلیز میانی در حال ظهور است. ایالات متحده باید به اولویت دادن به تعامل قوی با ازبیکستان به عنوان ستون دیپلماسی‌اش در آسیای مرکزی ادامه دهد و تأکید بیشتری بر برنامه‌های اتاق بازرگانی ازبیکستان برای آوردن تجارت و سرمایه‌گذاری امریکا به این کشور داشته باشد. واشنگتن همچنین باید همکاری امنیتی بیشتری را برای کمک به ازبیکستان در پاسخ به ابهامات جدید در مرزهای افغانستان انجام دهد.
ایالات متحده باید از گفت‌و‌گو به سمت تعهدات حمایتی ملموس‌تر و عملی‌تر حرکت کند. ایالات متحده با به رسمیت شناختن موقعیت ازبیکستان به عنوان یک میانجی با طا-لبان در کابل، باید برای کاهش بحران انسانی افغانستان و ایجاد اهرم فشار بر طا-لبان با تاشکند همکاری کند. در نهایت، واشنگتن باید تاشکند را تشویق کند تا نقش پیشرو در نهادینه‌سازی یکپارچگی سیاسی و اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی ایفا کند، چیزی که رهبران در نشست چلپون آتا در قرقیزستان در ماه جولای به آن اشاره کردند. همزمان، واشنگتن باید به حمایت خود از گروه‌های حقوق بشر و نظارت بر انتخابات ادامه دهد تا این کشور را به سمت آزادی واقعی‌تر و عمیق‌تر سوق دهد.
جامعه ازبیکستان تغییر کرده است، اما خطرات ناشی از بی‌ثباتی مجدد همچنان وجود دارد. ایالات متحده باید از این فرصت برای ایجاد یک رابطه دوجانبه معنادارتر استفاده کند.
