تأملی بر نظام‌های انتخاباتی

اکنون افغانستان در آزمون مهمی قرار دارد. انتخابات یکی از مهم‌ترین پروسه‌های ملی برای تداوم نظام جمهوری است. بحث اصلاح نظام انتخاباتی بارها از سوی سیاسیون و جامعه مدنی مطرح گردیده است اما به آن اعتنایی صورت نگرفته است.

افغانستان امروز با تجربۀ رژیم‌های متنوع حکومت‌داری، در پرتو توجه بین‌المللی به دمکراسی دست یافته است. اکنون ما در شرایطی قرار داریم که از یک سو داعیه‌داری از سازوکار دمکراتیک برای مان از اهمیت برخوردار است و از جانب دیگر، نظام‌مندی و شفافیت در پروسه‌هایی که بتواند برای بقای نظام دمکراتیک مؤثر تمام شود، قابل ملاحظه است.
انتخابات در واقع قلب و کانون دمکراسی به شمار می‌رود. انتخابات، چنان که آندره هیوود در کتابش سیاست اشاره می‌کند، روشن‌ترین فرصت رسمی را در اختیار عموم می‌گذارد تا بر فرایند سیاسی تأثیر بگذارند و مستقیم یا غیر مستقیم به تعیین کسی که باید قدرت سیاسی را دراختیار گیرد کمک می‌کند( ۱).
در باب مفهوم، اهمیت و جایگاه انتخابات دیدگاه‌های بی‌شماری مطرح گردیده است. اما دولت-ملت های جهان با تمایل به دمکراسی و استمرار آن، از انتخابات چگونه استفاده می‎کنند؟ به عبارت دیگر، چه شکل‌هایی از انتخابات در کشورهای دمکراتیک و تکثرگرا برای انتخاب مقام‌های نمایندگی از مردم و کرسی‌های بلند سیاسی به کار گرفته می‌شود؟ و بالاخره نظام‌های انتخاباتی چیست؟
برای فهم نظام انتخاباتی «Election System»، ابتدا نیاز هست شناختی از این اصطلاح به میان آید، نظام انتخاباتی ترتیبی است که در یک کشور به موجب قوانین و نظام‌نامۀ انتخاباتی خاص برای انتخاب ارگان‌های انتخابی کشور و تعیین نتایج رأی‌گیری مقرر می‌شود(۲). به عبارت دیگر، نظام انتخاباتی مجموعه قواعدی است که رفتار انتخابات را تعیین می‌کند. این مجموعه قواعد ضمن تفاوت‌هایش در هر کشور، کانون بحث و جدل‌های سیاسی نیز به شمار می‌رود.
با این وجود، مفهوم و جایگاه انتخابات و همچنین قواعد بومی برای انتخاب افراد در ادوار تاریخ بشری، همواره در حال تغییر بوده است.
اسلام و انتخابات:
شکل و شمایل انتخابات در اسلام در سه مورد اساسی مطرح گردیده است؛ «شورا»، «اجماع» و «بیعت». اسلام سیاسی با تکیه بر این سه اصل به انتخاب و حق داشتن رای و مشارکت در امور دولت اسلامی تأکید می‌ورزد. در واقع، مشورت در اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است. چنان که در قرآن آمده است، آیۀ ۱۵۹ سورۀ آل عمران، ترجمه:« در کارها با آنها مشورت کن». و دیگری در آیۀ ۳۸ سورۀ شوری، ترجمه: «و کارهای شان به طریق مشورت در میان آنان صورت می‌گیرد».
به همین ترتیب، اجماع مورد دیگر برای مشارکت در امر رایزنی پیرامون مسائل مختلف است. اجماع در واقع اتفاق نظر مجتهدان موجود در زمان طرح بحث در یک مسئله، آن هم از آن دسته مسایلی که درباره آن‌ها در کتاب و سنت هیچ نصی نرسیده است، می‌باشد.۳ اصل مهم دیگر، «بیعت» نیز از مفاهیم با اهمیت در اسلام سیاسی خوانده می‌شود. بیعت، ضمن آنکه حقی است برای انتخاب زمامدار، برای بیعت شونده نیز تکلیف شرعی به میان می‌آورد و شرایط خاص خودش را دارد. موارد تذکر رفته، اهمیت انتخابات و حق تعیین سرنوشت را در جهان اسلام تبیین می‌کند.
انتخابات در دوره‌های باستانی و قرون وسطی نیز با شیوه‌های خاص خودش وجود داشته است. با این حال، انتخابات به عنوان یک شیوۀ تصمیم گیری برای انتخاب متصدیان امور عمومی، در قرن‌های نزدهم و بیستم متحول شد و نظام‌های جدید انتخاباتی به میان آمد.
نظام‌های نوین انتخاباتی که بیشتر در لیبرال دمکراسی‌ها کاربرد دارد، به دو دستۀ گسترده تقسیم می‌شوند، نظام انتخاباتی «اکثریتی» و نظام انتخاباتی «تناسبی». برخی کشورها بر بنیاد مقتضیات خویش، از هر دو به طور مختلط استفاده می‌کنند.
نظام‌های انتخاباتی اکثریتی:
در نظام انتخاباتی اکثریتی، برای برنده شدن باید اکثریت آرا را کسب کرد. البته این نظام خود به دو دستۀ اکثریتی نسبی و اکثریتی مطلق تقسیم می‌شود. اما نظام انتخاباتی تناسبی، روشی است که به موجب آن هر حزب به نسبت آرایی که کسب می‌کند، در پارلمان کرسی به دست می‌آورد.
نظام‌های اکثریتی، هم به طور یک مرحله‌ای و هم دو مرحله‌ای وجود دارد. در این نظام، هر حوزۀ انتخاباتی تنها یک نماینده دارد. در نظام اکثریتی، بیشترین آرا، نتیجۀ نهایی انتخابات را روشن می‌سازد.
نظام‌های انتخاباتی تناسبی:
در نظام‌های تناسبی برخلاف نظام‌های اکثریتی، هر حزب یا جناح حتا اگر در انتخابات مغلوب شود، باز هم صاحب کرسی می‌شود. نظام تناسبی استوار بر ارائۀ فهرست از جانب احزاب است و انتخابات تنها در یک مرحله انجام می‌شود. نقش احزاب در نظام انتخاباتی تناسبی بسیار پررنگ و حائز اهمیت است. با استقاده از این نظام، تمامی احزاب نمایندگان شان را معرفی می‌کنند و احزاب کوچک نیز در قدرت سیاسی سهیم می‌شود. امروزه اکثریت کشورهای جهان از این نظام انتخاباتی استفاده می‌کنند.
نظام‌های مختلط:

نظام‌های مختلط در واقع، ترکیبی از نظام انتخاباتی اکثریتی و تناسبی است. با ترکیب هر دو نظام وارد انتخابات می‌شود و به این ترتیب از هر دو فرمول برای انتخابات استفاده صورت می‌گیرد. برخی کشورهای افریقایی و کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق از این نظام استفاده می‌کنند.
برخی از نظام‌های انتخاباتی نیز وجود دارد که خارج از قاعده‌های یاد شده هستند. در واقع ویژگی‌هایی دارند که آن را از نظام‌های انتخاباتی یاد شده متمایز ساخته است. نمونۀ آن نظام رای واحد غیرقابل انتقال است و تفاوت آن با نظام اکثریتی انتخاب بیش از یک نماینده از هر حوزۀ انتخاباتی است. افغانستان نیز از شیوۀ رای واحد غیر قابل انتقال استفاده می‌کند که بحث و جدل‌های زیادی را به همراه داشته است.
با این همه، هنوز کشورهایی مانند چین و کوریای شمالی با نظام تک حزبی رهبری می‌شوند. این کشورها با گرایش‌های ایدئولوژیک سوسیالیستی، به واسطه یک حزب، حکومت و دولت را تشکیل می‌دهند. در چنین نظام‌ها، سایر حزب‌ها اجازه ورود به انتخابات و دولت را ندارند. حتا اگر به ظاهر اجازه انتخابات دمکراتیک چندحزبی را داشته باشند، اما حزب حاکم مانع تقسیم قدرت میان احزاب غیر حاکم می‌شود.
اکنون افغانستان در آزمون مهمی قرار دارد. انتخابات یکی از مهم‌ترین پروسه‌های ملی برای تداوم نظام جمهوری است. بحث اصلاح نظام انتخاباتی بارها از سوی سیاسیون و جامعه مدنی مطرح گردیده است اما به آن اعتنایی صورت نگرفته است. موافقان و مخالفان اصلاح نظام انتخاباتی، دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به آن دارند. با وجود تمام زد و بندها پیروان اصلاح و تغییر نظام انتخاباتی، در شرایط کنونی برگزاری به موقع انتخابات ریاست جمهوری، شفافیت و عادلانه بودن آن از اهمیت زیادی برخوردار است.

1. هیوود، آندره، (۱۳۸۹). سیاست؛ عالم، عبدالرحمن، تهران: نشر نی.
2. بابایی، غلام‌رضا، (۱۳۷۸). فرهنگ سیاسی آرش، تهران: انتشارات آشیان.
3. غنوشی، راشد، (۱۳۸۱). آزادی‌های عمومی در حکومت اسلامی؛ صابری، حسین، تهران.