شمال افغانستان و تهدیدهای جدید علیه آسیای میانه
دولت‌های آسیای میانه از زمانی که در سال ۱۹۹۱ مستقل شدند، با تغییر چشم‌انداز سیاسی در افغانستان دست و پنجه نرم می‌کنند. آن‌ها به طور حتم سناریوهای مختلفی را بررسی می‌کنند که می‌تواند ناشی از بی‌ثباتی فزاینده اخیر در شمال افغانستان باشد
نویسنده: بروس پانیر
منبع: Foreign Policy Research Institute
ترجمه و تلخیص: سیدطاهر مجاب – خبرگزاری دید
رقابت برای کنترول شمال افغانستان بین طا-لبان، داعش-شاخه خراسان و سایر گروه‌های تروریستی، نگرانی امنیتی بزرگی به کشورهای آسیای میانه است. از زمان خروج ایالات متحده از افغانستان در ماه اگست ۲۰۲۱، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبیکستان برای جلوگیری از فعالیت گروه‌های تروریستی در شمال افغانستان و انجام حملات فرامرزی به طا-لبان چشم امید دوختند. با این حال، در ماه‌های اخیر، داعش مساجد نزدیک مرز آسیای میانه را هدف قرار داده و مدعی شده است که ازبیکستان را با موشک هدف قرار داده‌اند. وضعیت رو به وخامت در منطقه محدودیت‌های استراتژی امنیتی کشورهای آسیای میانه را منعکس می‌کند و نشان می‌دهد که آن‌ها گزینه‌های چندانی برای مقابله با تهدید جدید در مرزهای‌شان ندارند.
ارتباطات کشورهای آسیای میانه با افغانستان بسیار بیشتر از زمانی است که طا-لبان در اواخر دهه ۱۹۹۰ در قدرت بودند. در نتیجه، دولت‌های آسیای مرکزی نمی‌توانند آنچه را که در آن سوی مرز می‌گذرد، نادیده بگیرند. اکنون به نظر می‌رسد که دستاوردهای بالقوه گسترش تجارت با کشورهای جنوب آسیا و فراتر از آن بیشتر از خطرات کار با گروه شبه‌نظامی افغانستان است، هرچند این امر با افزایش خشونت‌ها مورد آزمایش قرار می‌گیرد. مهلت کوتاه کشورهای آسیای میانه به خاطر نگرانی‌های ناشی از افغانستان ممکن به پایان برسد.
طا-لبان در حال از دست دادن کنترول شمال افغانستان است. در اپریل ۲۰۲۲، گروه تروریستی داعش بمب‌گذاری‌هایی در مساجد شیعیان در کندز و مزار شریف انجام داد که ده‌ها کشته برجای گذاشت. علاوه بر این، داعش ویدیویی از حمله موشکی از خاک افغانستان به سمت اهداف نظامی در ازبیکستان منتشر کرد، هرچند طا-لبان و ازبیکستان این ادعا را به چالش کشیدند.
وخامت محیط امنیتی در شمال افغانستان، خبر بدی در سراسر مرزهای آسیای میانه است. طا-لبان از زمان به دست گرفتن مجدد قدرت، بارها به دولت‌های (مثل قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبیکستان) اطمینان داده‌اند که اجازه نمی‌دهند از خاک افغانستان برای حملات علیه همسایگان افغانستان استفاده شود. این تفاهم با طا-لبان معیاری برای ثبات در افغانستان پسا-خروج امریکا فراهم کرد.
با این حال، به تاریخ ۲۱ اپریل، داعش شاخه خراسان مساجد شیعیان را در مزارشریف، در ۶۰ کیلومتری مرز با ازبیکستان، و در شهر کندز در ۵۰ کیلومتری مرز با تاجیکستان، هدف قرار داد.
داعش همچنین مسئولیت حمله‌ای ظاهراً ناموفق را از خاک افغانستان به ازبیکستان بر عهده گرفت. در ۱۸ اپریل، این گروه ویدیویی را منتشر کرد که ظاهراً شواهدی از حمله موشکی به ازبیکستان از شهر مرزی حیرتان افغانستان بود. طا-لبان به سرعت ادعای داعش را رد کردند. سخنگوی ریاست جمهوری ازبیکستان به تاریخ ۱۹ اپریل بیانیه‌ای منتشر کرد و گفت: «اطلاعات منتشرشده از سوی برخی کانال‌های تلگرامی درباره شلیک موشک از خاک افغانستان… کاملاً نادرست است.»
به تاریخ ۲۰ اپریل، رسانه‌های ازبیکستانی مصاحبه‌ای را با انعام‌الله سمنگانی معاون سخنگوی طا-لبان منتشر کرد. او گفته بود که گروهی از ستیزه‌جویان داعش از حیرتان به سمت ازبیکستان راکت شلیک کردند، اما هیچ یک از راکت‌ها از آمودریا عبور نکردند؛ رودخانه‌ای که افغانستان و ازبیکستان را از هم جدا می‌کند. سمنگانی خاطرنشان کرد: «محل آن‌ها شبه‌نظامیان داعش مشخص شده است. دو سه نفر از آن‌ها را همراه با چند موشک بازداشت کردند.» وی افزود که «دو یا سه موشک» شلیک شده است، اما تکرار کرد که این موشک‌ها «به مرز ازبیکستان نرسیده است.»
بر بنیاد این گزارش، در پی حمله موشکی، هواپیماهای جنگی ازبیکستان از مرز عبور کرده و تا مزار شریف پرواز کرده است. بالگردهای نظامی ازبیکستان نیز بر فراز آمودریا و حیرتان دیده شده است.
اجازه ندادن به گروه‌های تروریستی برای استفاده از خاک افغانستان علیه کشورهای خارجی واقعاً اساس تفاهم کشورهای آسیای میانه با طا-لبان است. سمنگانی هنگام صحبت در مورد حملات راکتی داعش ISK این قول را تکرار کرد، اما او همچنان تأیید کرد که داعشISK در واقع از خاک افغانستان برای حمله به ازبیکستان استفاده کرده است.
اگر طا-لبان امیدوار باشند که آتش‌بس غیررسمی خود را با همسایگان شمالی‌اش حفظ می‌کنند، ثبات در شمال افغانستان مهم خواهد بود. با این حال، طا-لبان گروهی عمدتاً پشتون در حال حاضر برای تحت کنترول درآوردن این منطقه – که اقلیت‌های قومی افغانستان ساکن آن هستند – دشوار است.
در ماه سپتمبر، طا-لبان نیروهای کمکی از جمله جنگجویان جماعت انصارالله را برای محافظت از بخش‌های مرز تاجیکستان فرستاد. این امر به طور قابل پیش‌بینی خصومت دولت تاجیکستان را با طا-لبان افزایش داد.
داعش از ناکامی‌ها و گام‌های اشتباه طا-لبان سود می‌برد. تنها چند هفته پس از به دست آوردن مجدد، ویدئوها و گزارش‌هایی منتشر شد که طا-لبان ترکمن‌ها و ازبیک‌ها را از خانه‌هایشان بیرون کرده و دستگیر می‌کنند.
در جنوری ۲۰۲۲، طا-لبان مخدوم عالم فرمانده طا-لبان افغان ازبیک‌تبار را در ولایت شمالی فاریاب که نقش زیادی در متقاعد کردن رهبران و بزرگان محلی برای طرف‌داری از طا-لبان در ماه‌های آخر حضور نیروهای خارجی در افغانستان داشت، دستگیر کردند. طا-لبان گفته‌اند که «عالم» مظنون به دست داشتن در یک قضیه آدم‌ربایی است.
دستگیری عالم باعث شورش در میان قوم ازبیک در میمنه مرکز ولایت فاریاب شد. در تیراندازی که در نتیحه این شورش رخ داد، چهار نفر کشته شدند. باشندگان میمنه در نهایت جنگجویان طا-لبان پشتون را خلع سلاح کرده و آن‌ها را مجبور به خروج از شهر کردند. طا-لبان نیروهای کمکی، از جمله یک جوخه از بمب‌گذاران انتحاری را به فاریاب فرستادند. این بن‌بست چهار روز طول کشید تا این‌که روی آتش‌بس مذاکره شد، اما در این میان طا-لبان با دستگیری قاری وکیل، رهبر محلی با نفوذ قوم تاجیک، خشم برخی از تاجیک‌ها را در شمال افغانستان نیز برانگیخت. طا-لبان نگفته‌اند که چه اتهامی متوجه وکیل است.
از سویی هم، بر بنیاد گزارش‌ها، سربازگیری داعش از میان قوم تاجیک در شمال افغانستان و در تاجیکستان ادامه دارد. این گروه آشکارا در مورد سرنگونی دولت تاجیکستان صحبت می‌کند. علاوه بر این، داعش برای تبلیغات سربازگیری خود مطالب خود را به زبان‌های فارسی و ازبیکی نیز منتشر می‌کند.
این موضوع، مشکل دیگری است که طا-لبان در شمال افغانستان با آن روبرو هستند – تبلیغات داعش نه تنها برای اقلیت‌های محلی، بلکه برای جنگجویان خارجی آسیای میانه نیز جذاب است.
خشونت فزاینده در شمال افغانستان و سربازگیری داعش برای دولت‌های آسیای میانه که امیدوار بودند صلح با طا-لبان تضمینی برای امنیت داخلی شان خواهد بود، اکنون نگران‌کننده است.
دولت‌های قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و ازبیکستان همچنان به طا-لبان برای ایجاد ثبات در افغانستان امیدوار هستند. پاسخ ازبیکستان به حمله داعش نشان می‌دهد که دولت ازبیکستان، دست‌کم، برای تقویت کنترول طا-لبان تمایل دارد.
دولت ازبیکستان درباره گزارش‌هایی مبنی بر این‌که هواپیماهای نظامی این کشور وارد خاک افغانستان شده، اظهار نظری نکرده است. اگر آن گزارش‌ها درست باشد، سئوالات جدیدی مطرح می‌شود. بعید به نظر می‌رسد که ازبیکستان بدون اطلاع یا احتمالاً درخواست طا-لبان هواپیماهای نظامی خود را بر فراز افغانستان پرواز داده باشد. این امر نشان می‌دهد که سطح جدیدی از همکاری بین دو طرف حداقل در مورد داعش حاصل شده است.
اما اگر طا-لبان نتوانند خشونت را در شمال افغانستان متوقف کنند، یا اگر گروهی موفق شود از خاک افغانستان به کشورهای همسایه حمله کند یا از مرز به یکی از کشورها برای انجام حملات تروریستی عبور کند، همکاری دشوار خواهد شد. نقض آتش‌بس پرتنش آسان است و احیای اعتماد بسیار سخت، اما هیچ یک از کشورهای آسیای مرکزی خواهان کنترول داعش بر مناطق شمال افغانستان در نزدیکی یا در مرزهای خود نیست. اگر طا-لبان نفوذ خود را با ستیزه‌جویان آسیای مرکزی که متحد آن‌ها هستند، از دست بدهند، این شبه‌نظامیان آسیای میانه در مرحله بعدی چه خواهند کرد؟
دولت‌های آسیای میانه از زمانی که در سال ۱۹۹۱ مستقل شدند، با تغییر چشم‌انداز سیاسی در افغانستان دست و پنجه نرم می‌کنند. آن‌ها به طور حتم سناریوهای مختلفی را بررسی می‌کنند که می‌تواند ناشی از بی‌ثباتی فزاینده اخیر در شمال افغانستان باشد.
