فاجعه در قفقاز؛ اسراییل و ترکیه در صف آذربایجان و روسیه در صف ارمنستان

نویسنده: ایشان تارور
منبع: واشنگتن‌پُست/ کانال اکبرگنجی
کمتر از ۱۳ میلیون نفر جمعیت در ارمنستان و جمهوری آذربایجان که از جمهوری‌های متعلق به شوروی سابق بودند، زندگی می‌کنند؛ با این حال جنگی که بین آنها در گرفته با ریسک تبدیل شدن به یک حریق جهانی مواجه است.

از زمانی که جنگ مذکور یک هفته پیش بالا گرفت صدها تن شامل غیرنظامیان کشته شده‌اند. نگرش‌ها در هر دو سمت در حال سرسخت‌تر شدن است و هر دو کشور دست به اجرای حکومت نظامی کامل یا مقطعی در ضمن بسیج مردمشان برای یک جنگ تقریباً موجودیتی زده‌اند. همچنان که جنگ بالا می‌گیرد درگیری‌ها ممکن است بازیگران منطقه‌ای شامل ترکیه، روسیه و دیگران را بیش از پیش درگیر این مناقشه سازد.
در بطن این بحران منطقه مورد مناقشه «قره باغ» است که در داخل مرزهای جمهوری آذربایجان قرار دارد اما دارای جمعیت عمدتاً ارمنی تبار بوده و تحت کنترل گروه‌های دارای روابط نزدیک با ایروان است. علاوه بر آن یک سری از دیگر مناطق مجاوری که اکنون از گروه‌های غیرارمنی خالی شده‌اند هم در این مناقشه مطرح هستند. در مدت اخیر درگیری‌های دوره‌ای و پراکنده بر سر این اراضی مورد مناقشه گاه اتفاق افتاده که جدیدترین موردش مربوط به ماه ژوئیه بود. اما درگیری‌های اخیر به مثابه بدترین دور خشونت‌ها از اوایل دهه ۱۹۹۰ یعنی زمانی که در درگیری دو طرف تا زمان آتش بس ۱۹۹۴ بالغ بر ۳۰۰۰۰ کشته و هزاران تن آواره بر جای گذاشت، محسوب می‌شود. آن آتش بس صلحی شکننده را در قفقاز برقرار کرد.
مقام‌های ارمنستان و جمهوری آذربایجان یکدیگر را از بابت تحریک به تنش‌ها و هدف گرفتن غیرنظامیان مقصر اعلام می‌کنند. روز یکشنبه مقام‌های جمهوری آذربایجان گزارش کردند حملات موشکی ارمنستان مناطق مسکونی شلوغ در شهر گنجه، دومین شهر بزرگ این کشور را هدف گرفته و باعث کشته شدن دست کم یک غیرنظامی و زخمی شدن چهار تن دیگر شده است. «آراییک هاروتیونیان»، یکی از رهبران نیروهای ارمنی در «قره باغ» ادعا کرد نیروهایش به شلیک راکت با هدف «خنثی کردن اهداف نظامی» در شهر پرداخته‌اند اما مقام‌های جمهوری آذربایجان این صحبت را رد کردند.

مقام‌های ارمنستانی نیز گفتند که شهر استپاناکرت (خانکندی)، شهر اصلی قره باغ تحت بمباران سنگین نیروهای جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. خبرنگاران گزارش کردند تعداد زیادی از غیرنظامیان به دنبال وقوع حملات پیوسته علیه این شهر در پناهگاه‌های مخصوص بمباران پنهان شده‌اند. الین سلیمانوف سفیر جمهوری آذربایجان در واشنگتن گفت، نیروهای کشور وی غیرنظامیان را هدف نمی‌گیرند و در ادامه طرف ارمنستانی را به بمباران کورکورانه بخش‌هایی از کشورش متهم کرد.
خصومت‌ها عمیق بوده و رهبران هر دو طرف درخواست برای مذاکره را رد کرده‌اند. نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در سخنرانی روز شنبه خود به مردم ارمنستان عنوان کرد: «ما احتمالاً با تعیین کننده‌ترین لحظه در تاریخمان به قدمت یک هزاره روبرو هستیم. همه ما باید خودمان را وقف یک هدف واحد کنیم؛ پیروزی».
الهام علی‌اف رییس جمهوری آذربایجان نیز در مصاحبه با الجزیره خواستار خارج شدن نیروهای ارمنی از مناطق مجاور قره باغ شده و دولت پاشینیان را به تضعیف فرآیند صلح به مشکل خورده دو کشور که از حکم بین‌المللی برخوردار است، متهم کرد.
علی‌اف خاطرنشان کرد: دولت ارمنستان «به اصطلاح اهمیت خود در صحنه جهانی و امکان حمایت بین‌المللی از خود را دست بالا گرفته و در تحریک ما و حمله به ما مرتکب اشتباهات بسیار جدی شده و اکنون دارد متحمل یک شکست بسیار جدی می‌شود».
حمایت‌ها از جمهوری آذربایجان در این جنگ یک حاشیه جدید به تنش‌ها اضافه کرده است. رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه روز جمعه گفت: «ما به عنوان کشور ترکیه و با تمام وجود و امکاناتمان در کنار کشور دوست و برادر جمهوری آذربایجان می‌ایستیم و به ایستادگی در کنار آن ادامه خواهیم داد. اگر خدا بخواهد تا زمانی که منطقه قره باغ از تهاجم آزاد شود، این نبرد ادامه خواهد داشت».
سلیمانوف با اشاره به پیچیدگی نسبی امکانات ارتش جمهوری آذربایجان در مقایسه با همتای ارمنی آن که فاقد منابع اقتصادی لازم و تجهیزات نظامی شامل پهپادهای ساخت اسراییل است، عنوان کرد، جمهوری آذربایجان یک نیروی مبارز سازمان یافته قرن بیست و یکمی دارد. این در حالی است که ارتش جمهوری آذربایجان این امکانات را به لطف ثروت نفت و گاز طبیعی قابل ملاحظه خود توانسته به دست بیاورد. سلیمانوف تاکید کرد: ما نیاز به نیروهای بیشتری که غیرسازمان یافته بوده و حتی نمی‌توانند با آذربایجانی‌ها ارتباط برقرار کنند، نداریم.

سلیمانوف در پاسخ به سوالی درباره حمایت بارز ترکیه از آرمان باکو ادعا کرد، تلقی خارجی‌ها از بحران دچار یک «عدم تعادل» بوده و بیشتر متمرکز بر نقش ترکیه است تا اینکه متمرکز بر حمایت‌های اروپا یا روسیه از ارمنستان باشد. او از بابت تلاش‌ها برای نشان دادن تنش‌های فعلی به عنوان یک جنگ مذهبی اظهار تاسف کرده و مقام‌های ارمنستانی را که به مذهب مسیحی خود به عنوان فرمان بسیج نیرو متوسل می‌شوند، به «زندگی در دوران قرون وسطی» متهم کرد.
این بحران، جئوپلتیک در هم تنیده منطقه را برجسته ساخته است. جمهوری آذربایجان یک کشور سکولار و به طور خاص نزدیک به اسراییل است.
از نظر مسکو وضعیت حتی ظریف‌تر است. این کشور با هر دو طرف درگیری روابط عمیقی را حفظ کرده و به آن‌ها تسلیحات فروخته اما به ارمنستان نزدیکتر است. اگر جنگ گسترش یافته و به کانون‌های دیگری به دور از قره‌باغ کشیده شود، به گفته تحلیلگران امکان قرار گرفتن روسیه و ترکیه در مقابل هم در یک جنگ نیابتی دیگر بعد از حمایت‌های آنها از طرف‌ها در سوریه و لیبیا مطرح می‌شود. با این حال مردم روسیه هر چه بیشتر با ماجراجویی‌های خارجی کرملین مخالفت می‌کنند و این می‌تواند دورنمای اقدام روسیه را محدود کند.
سرگئی مارکدونوف یک پژوهشگر ارشد در انستیتوت دولتی روابط بین‌المللی مسکو به وال استریت جورنال تاکید کرد: «ما از امتیارات خود استفاده می‌کنیم تا هم ارمنستان و هم جمهوری آذربایجان از ما استقبال کنند. ترکیه تنها روی یک طرف درگیری متمرکز است و موانعی را برای روسیه به وجود می‌آورد، چون جمهوری آذربایجان را برای دست زدن به انتخاب تحت فشار قرار می‌دهد».
از سوی دیگر بی تفاوتی غرب، به ویژه امریکا در قبال این نزاع و اختلافات ادامه دار ممکن است بخشی از مسئله باشد. گروه بحران بین‌الملل اخیراً گفت: «فقدان توجه بین‌المللی به این جنگ این پیام را به طرف‌های آن داده که این جنگ در خارج از منطقه اهمیت چندانی ندارد. به ویژه در باکو این مسئله باعث بدتر شدن ناامیدی از دیپلماسی شده است».
«توماس دوال» یک کارشناس ارشد در اندیشکده کارنگی یوروپ به گاردین گفت: «امریکایی‌ها خودشان را از این مسئله عقب کشیده‌اند. اگر ترامپ چیزی درباره جمهوری آذربایجان شنیده به خاطر این بوده که می‌خواسته در آنجا یک «برج ترامپ» بسازد».