پوتین حیاط خلوتش را رها کرده است!

امروز روسیه دیگر نقش گذشته را در حیاط خلوت خود ندارد و این وضعیت فرصت‌هایی را برای قدرت‌های دیگر فراهم کرده است

امامعلی رحمان خودکامه پرسابقه تاجیکستان از فرصتی که در یک نشست منطقه‌ای فراهم شده بود استفاده کرد تا «ولادیمیر پوتین» رییس جمهور روسیه را سرزنش کند. پوتین در سکوت به صحبت‌های او گوش داد. این تصویری از وضعیت مخمصه کنونی مسکو بود. هشت ماه پس از حمله رعد آسای روسیه علیه اوکراین تصویری واضح‌تر از آن چه انتظار می‌رفت در مقابل قرار دارد.

تاجیکستان صرفاً یک متحد روسیه نیست. این کشور فقیر ۱۰ میلیون نفری بزرگ‌ترین پایگاه نظامی خارج از کشور روسیه را در خود جای داده است. حواله‌های ارسالی از سوی کارگران تاجیک فعال در روسیه بیش از یک چهارم تولید ناخالص داخلی تاجیکستان را تشکیل می‌دهد؛ حواله‌هایی که در طول شیوع کرونا برای تاجیکستان حائز اهمیت بود. در اواخر جون، زمانی که پوتین برای سفری خارج از کشور پس از تهاجم به اوکراین به مقصدی امن نیاز داشت با دیدار از تاجیکستان آغاز کرد و بی‌درنگ گفت که به «خاک دوست» سفر کرده است.

با این وجود، جمعه گذشته سخنرانی رییس جمهور تاجیکستان برای پوتین ناخوشایند بود. سخنرانی‌ای هفت دقیقه‌ای که بیش از هشت میلیون بار در یوتیوب دیده شد. رحمان در نشستی در حضور دیگر رهبران آسیای مرکزی خطاب به پوتین گفت: «ما همیشه به منافع مهم‌ترین شریک استراتژیک خود احترام گذاشته و به آن احترام می‌گذاریم. اما ما نیز می‌خواهیم که به منافع‌مان احترام گذاشته شود».

آسیای مرکزی و به ویژه تاجیکستان بر سر جنگ اوکراین از پوتین جدا نخواهند شد. روابط اقتصادی و تجاری با روسیه هنوز برای منطقه وسیع‌تر آسیای مرکزی حائز اهمیت است. در واقع، رحمان خواستار سرمایه‌گذاری و توجه بیش‌تر روسیه است و نه کم‌تر و بدین خاطر بر پوتین فشار می‌آورد. مطمئناً تهاجم روسیه به یکی از همسایگان شوروی سابق بدون تاثیر نبوده است به ویژه از سوی کشور‌هایی مانند قزاقستان با اقلیت قومی قابل توجه روس با این وجود، رحمان درباره جنگ اوکراین صحبت نکرد. گفتار او درباره قدرت نظامی، اقتصادی و سیاسی متزلزل روسیه و پیامد‌های آن بود.

بدیهی است که حمله فاجعه بار به اوکراین کرملین را از پیگیری منافع خود در نقاط دیگر جهان دور و منحرف ساخته است. این وضعیت باعث شده تا درگیری بین تاجیکستان و کشور همسایه‌اش قرقیزستان بالا بگیرد. در نقاط دیگر تنش بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز شعله‌ور شده است.

با این وجود، نمایش قدرت جنوری زمانی که نیرو‌های سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه برای کمک به برقراری نظم پس از اعتراضات خیابانی به قزاقستان اعزام شدند دیگر تکرار نشد. قرقیزستان در ابراز نارضایتی از پاسخگویی روسیه در ساعت نیاز خود مانور‌های مشترک «برادری فنا ناپذیر» را که قرار بود هفته گذشته برگزار شود به طور یکجانبه لغو کرد. رهبری ارمنستان نیز برای دور شدن از روسیه تحت فشار قرار گرفته است.

این وضعیت چیزی فراتر و بیش از یک وقفه موقت است. مسکو که مدت هاست درگیر موقعیت خود به عنوان یک قدرت بزرگ است برای همیشه در حال از دست دادن قدرت خود می‌باشد. آسیای مرکزی از طریق اصول اولیه مانند تجارت و خطوط لوله به روسیه وابسته است و این موضوع یک شبه تغییر نخواهد کرد. قزاقستان با وجود موازنه دیپلماتیک دقیق خود برای مسیر اصلی صادرات نفت‌اش به روسیه وابسته است.

مسکو مدت‌هاست که توانسته از روابط فرهنگی و تاریخی خود با نخبگان آسیای مرکزی استفاده کند تا ناتوانی‌اش در مشارکت در دیپلماسی زیرساختی به سبک چینی و ناتوانی از ارائه پیشنهادات چشمگیر اقتصادی را به نوعی جبران کند. با این وجود، خاطره قدرت روسیه در دوره اتحاد جماهیر شوروی در ذهن نخبگان کشور‌های آسیای مرکزی در حال محو شدن است به ویژه در برهه زمانی فعلی که تحریم‌های اقتصادی غرب علیه روسیه به دلیل حمله آن کشور علیه اوکراین تشدید می‌شود.

اعتبار ارتش روسیه در جنگ اوکراین به شدت خدشه دار شده است. این وضعیت ضربه‌ای است که به طور همزمان به اعتبار روسیه به عنوان پولیس منطقه وارد می‌شود. علاوه بر آن، حرکت ناشیانه پوتین برای اعلام فراخوان بسیج نیروی عمومی بر منطقه آسیای مرکزی و اقمار سابق اتحاد جماهیر شوروی تاثیر گذاشته است.

این کارزار باعث شده صد‌ها هزار مرد روس روانه مرز‌ها شوند تا از شرکت در جنگ اوکراین فرار کنند. آنان تخت‌های خالی بیش‌تری را در کشور‌های همسایه روسیه پر کرده‌اند. هجوم آنان به مرز‌ها باعث افزایش اجاره بها و سایر هزینه از بیشکک تا آلماتی شده است.

تنها در قزاقستان در اوایل ماه جاری اعلام شد که بیش از ۲۰۰ هزار روس وارد آن کشور شده اند. بدتر از آن این که روسیه تلاش کرده تا مهاجران آسیای مرکزی را به دام بیندازد تا تعداد نظامیان جمع آوری شده را افزایش دهد و وعده دستمزد‌های سخاوتمندانه و اعطای شهروندی روسیه را به آنان داده است.

در لایحه جدید روسیه به اتباع خارجی اجازه داده می‌شود تا تنها پس از یک سال خدمت شهروند روسیه شوند و در مقابل، مهاجران آسیای مرکزی در صورت‌عدم پذیرش شرکت در جنگ اوکراین با تهدید اخراج از روسیه مواجه خواهند شد.

چندین کشور آسیای مرکزی از جمله قزاقستان و ازبکستان، به اتباع‌شان هشدار داده‌اند که در صورت پیوستن به جنگ اوکراین با خطر زندان مواجه خواهند شد. مهم است که توجه داشته باشیم رحمان تنها رهبری نیست که از حمایت از مسکو عقب نشینی کرده است. «قاسم جومارت توکایف» رهبر قزاقستان که در ماه جون در مراسمی در سن پترزبورگ در کنار پوتین نشسته بود گفت که جمهوری‌های خودخوانده دونتسک و لوهانسک در شرق اوکراین را به رسمیت نمی‌شناسد.

او نماد‌های تبلیغاتی روسیه را ممنوع کرده و رژه روز پیروزی ۹ می را لغو نموده است. در این میان، بلاروس از میان تمام همسایگان روسیه تنها کشور عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که هفته گذشته در جریان جلسه رای گیری سازمان ملل برای محکومیت همه پرسی برگزارشده از سوی روسیه در اوکراین از مسکو حمایت کرد. قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان همگی رای ممتنع دادند در حالی که ترکمنستان از رای دادن خودداری ورزید.

امروز روسیه دیگر نقش گذشته را در حیاط خلوت خود ندارد و این وضعیت فرصت‌هایی را برای قدرت‌های دیگر فراهم کرده است.

در این میان به نظر می‌رسد چین که از ایجاد خلاء قدرت در هر منطقه‌ای متنفر است قصد دارد برای تضمین امنیت آسیای مرکزی برای اجرای پروژه‌های مانند برنامه زیرساخت کمربند و جاده حیاتی قاطعانه‌تر عمل کند. بدین خاطر بود که این منطقه اولین مقصد سفر «شی جین پینگ» رییس جمهور چین پس از انزوای طولانی مدت او به دلیل شیوع کووید بود و او به قزاقستان سفر کرد و در آن کشور از تعهد قاطعانه چین برای «دفاع از استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی» آن کشور گفت که هشداری نه چندان ظریف از سوی او به پوتین محسوب می‌شد.

پوتین که با اعمال تحریم‌های فلج کننده و تقویت ناخواسته ناتو اقتصاد روسیه را تحت تاثیر قرار داده اکنون خود را در معرض آزموده شدن از سوی حتی مطمئن‌ترین و کشور‌های با پایین‌ترین سطح دموکراتیک که متحدان‌اش محسوب می‌شدند قرار داده است. فهرست زخم‌های خودساخته پوتین تنها در حال افزایش است.