یک‌سالگی سقوط؛ مروری بر اقدامات مخالفان طا-لبان
هرچند در یک سال گذشته اتفاقات زیادی در داخل و خارج از افغانستان رخ داده، ولی آنچه مسلم است این که نه طا-لبان، نه مخالفان طا-لبان و نه جامعه جهانی، یک قدم هم از مواضع خود عقب نشینی نکرده‌اند
۲۴ اسد ۱۴۰۰ خورشیدی روزی است که بنیادین ترین دگرگونی‌ها را در سطح افغانستان رقم زد، این روز برای طا-لبان و هواداران شان تاریخ پیروزی و فتح و برای مخالفان تجربه تلخ فروپاشی، سیاه و غم‌انگیز است. اما فارغ از نگاه دوستانه یا خصمانه به این روز در تقویم کشور، چنین تحولاتی در افغانستان بی‌سابقه نبوده و دست کم در یک سده اخیر، بارها چنین تحولاتی در این کشور تجربه شده است.
اگر نگاهی از دوره امانی تاکنون به تاریخ معاصر کشور بیندازیم، بارها چنین دگرگونی‌ها بنیادین رخ داده و هر بار کارهایی نیمه تمام گذاشته شده است. سلطنت ده ساله امان‌ها خان شورش حبیب‌الله خادم دین رسول‌الله را در پی داشت، سلطنت چهار ساله نادر خان «کودتای» عبدالخالق هزاره را به دنبال داشت، حکومت چهل ساله ظاهرشاه و کاکاهایش با کودتا ۲۶ سرطان داوود خان ساقط شد و ۵ سال بعد نظام جمهوری داوود خان نیز با کودتای ۷ ثور به تاریخ پیوست.
نظام کمونستی کشور از سوی مجاهدین در ۸ ثور ساقط شد و چهار سال بعد دولت اسلامی مجاهدین در ۵ میزان ۱۳۷۵ خورشیدی از سوی طا-لبان از کابل رانده شد، هرچند این دولت تا ۱۳۸۰ مشروعیت بین‌المللی را با خود داشت.
امارت نخست طا-لبان با حمله امریکا در ماه عقرب ۱۳۸۰ فروپاشید و برای مدت دو دهه نظام جمهوری در افغانستان حاکم شد. اما در ۲۴ اسد سال پار زنجیره سقوط و انقطاع نظام‌ها در افغانستان بار دیگر وصل شد و امارت دوم طا-لبان مسلط گشت.
امروز طا-لبان یک سالگی امارت دوم خود را تجلیل کردند و از دستاوردهای خود گفتند. رسانه‌های داخلی و خارجی نیز به گونه عام و تام به فرصت‌ها و چالش‌هایی که افغانستان و امارت طا-لبان در یک سال گذشته با آن مواجه بوده پرداختند و زوایای مختلف آن را بررسی کردند، ولی آنچه به آن کمتر پرداخته و گاه نادیده گرفته شد، اقدامات، تحرکات و مانورهایی است که مخالفان طا-لبان در طیف‌ها و قشرها و انواع و اندازه‌های مختلف انجام دادند. این اقدامات الزاماً به معنی آغاز مبارزه مسلحانه نبوده و مدار گسترده‌ای را در مسیرهای مختلف جارو کرده است.
اعتراضات و مبارزات زنان:
زنان از همان آغازین روزهای تسلط مجدد طا-لبان آرام ننشسته و به ابراز اعتراضات روی آوردند. ممنوعیت آموزش دختران، ممنوعیت کار زنان در ادارات دولتی، اعمال محدودیت‌ها در پوشش و تردد در شهرها و محدودیت بر تحصیلات زنان از مواردی بود که اعتراضات زنان را بر انگیخت. در چند ماه نخست حاکمیت مجدد طا-لبان، زنان در مزار شریف، کابل، بامیان، هرات، بغلان، بدخشان، پنجشیر و برخی نقاط دیگر کشور علیه سیاست‌های آن‌ها در قبال زنان اعتراض کردند. اعتراضاتی که بیشتر با خشونت از سوی طا-لبان پراکنده شده و شماری از فعالان زن نیز بازداشت شدند. پروانه ابراهیم خیل، تمنا زریاب از زنان معترضی بودند که در کابل بازداشت شدند و سپس هدا خموش یکی دیگر از زنان فعال در نشست اسلو که امیر خان متقی سرپرست وزارت خارجه طا-لبان نیز در آن حضور داشت، ضمن متهم کردن حکومت موقت آن‌ها به زن ستیزی خواستار رهایی فوری زنان بازداشتی شد. زنان در این مدت با شعار «نان، کار و آزادی» به خیابان بر آمدند. آخرین مورد از اعتراضات زنان نیز در واکنش به ۲۴ اسد سالروز سقوط شهر کابل و حاکمیت مجدد طا-لبان بود.
شکل‌گیری هسته‌های مقاومت مسلحانه:
مقاومت مسلحانه علیه طا-لبان نیز از همان آغازین روزهای تسلط مجدد آن‌ها بر افغانستان شکل گرفت. هرچند هسته‌های نظامیی علیه امارت طا-لبان اینجا و آنجا اعلام موجودیت کرد اما جز جبهه مقاومت ملی در پنجشیر و اندراب‌ها و بخش‌هایی از تخار، اثرات ملموسی نداشته است. جبهه مقاومت ملی به رهبری احمد مسعود، جبهه آزادگان احتمالاً به رهبری یاسین ضیا و برخی گروپ‌ها منسوب به عطا محمد نور عملاً وارد عرصه شده‌اند.
اقدامات سیاسی:
تشکلات، ایتلاف‌ها و جریان‌های ضد طا-لبان در اشکال و انواع مختلف مبتنی بر مبارزه سیاسی محض و مبارزه سیاسی-نظامی توام در طول یک سال گذشته شکل گرفته است. از جبهه مقاومت ملی گرفته تا شورای مقاومت ملی برای نجات، محور آزادگان احتمالاً به رهبری رحمت‌الله نبیل، جناح اطرافیان اشرف غنی، جناح ستانکزی- اتمر که بیشتر بر بسیج نیروهای سیاسی و مبارزه نرم تاکید می‌کند. در جریان یک سال گذشته مهمترین جریانی که علیه طا-لبان در خارج از کشور شکل گرفت اما، شورای مقاومت ملی برای نجات است که در آن رهبران سیاسی، نمایندگان پارلمان، احزاب سیاسی، فعالان حقوق زن و فعالان مدنی عضویت دارند.
دقیقاً یک روز قبل از سالگرد سقوط کابل، شورای مقاومت ملی برای نجات منشور خود را که در آن به موضوعات مختلف سیاسی و تشکیلاتی پرداخته شده است، اعلام کرد. این شورا هرچند بر حل مسالمت آمیز قضیه افغانستان تاکید می‌کند، اما گزینه مبارزات نظامی را نیز محفوظ نگه داشته و تاکید کرده که در صورت عدم موفقیت طرق سیاسی، به هر نوع مبارزه از جمله نظامی متوسل خواهد شد. جبهه مقاومت ملی به رهبری احمد مسعود نیز در همین جریان عضویت دارد.
احزابی مانند جمعیت اسلامی، جنبش ملی اسلامی، حزب وحدت اسلامی مردم و حزب اسلامی ارغندیوال چهار حزب بزرگ هستند که در در شورای مقاومت ملی حضور دارند.
رسانه‌ها:
در مدت یک سال گذشته رسانه‌ها نیز در افغانستان تحولات ژرفی پذیرفته است. شماری از رسانه‌ها تعطیل شده و برخی دیگر نیز به فعالیت خود مطابق مقررات طا-لبان ادامه داده‌اند. در مورد وضعیت رسانه‌ها و آزادی بیان در یک سال سلطه طا-لبان حرف و حدیث زیاد است و نیاز به یک تحقیق و تتبع جامع می‌رود، اما در اینجا به همین بسنده می‌شود که در یک سال گذشته وضعیت رسانه‌ها در داخل کشور خوب نبوده است. ولی از جانب دیگر، در یک سال گذشته در خارج کشور جنب و جوشی در عرصه کار رسانه‌ای به وجود آمد و دست کم در همین یک سال سه شبکه تلویزیونی برای افغانستان یا توسط خود روزنامه نگاران و سیاسیون افغانستان ایجاد شده و توانسته تا جایی، جای خالی رسانه‌های مستقل را در افغانستان پر کند.
کشورهای همسایه:
کشورهای همسایه افغانستان بسته به نقش سنتی و نوع تعاملی که با طا-لبان داشتند/دارند، در یک سال گذشته مواضع مختلفی اتخاذ کرده و تلاش کرده‌اند که دیدگاه‌های شان در افغانستان فایق آید. ایران، پاکستان، ازبیکستان، ترکمنستان و چین از همسایگانی هستند که روابط خوب و گرم با طا-لبان دارند. تنها همسایه افغانستان تاجیکستان است که عملاً از روز تسلط مجدد طا-لبان تاکنون با آن مخالف بوده و هیچ نوع ارتباطی با کابل ندارد.
در سالی که گذشت سه بار نشست همسایگان افغانستان برگزار شد. بار نخست به صورت مجازی در پاکستان، بار دوم در تهران و بار سوم نیز در چین. در این سه اجلاس یک مسئله برجسته بود و آن هم تاکید بر ایجاد دولت فراگیر در افغانستان. هرچند گمانه‌هایی وجود داشت که در یکی از همین نشست‌ها موضوع به رسمیت شناختن طا-لبان قطعی می‌شود، ولی تاکنون چنین موضوعی رخ نداده است. در کنار نشست همسایگان افغانستان، برخی کشورهای دورتر نیز به برگزاری نشست‌هایی در سطح وزرای خارجه یا مشاوران امنیت ملی برگزار کردند، مثل نشست مشاوران امنیت ملی منطقه در هند که در باره افغانستان بود یا نشست مسکو که مقامات طا-لبان نیز در آن دعوت شده بودند و یا نشست سازمان همکاری‌های اسلامی در اسلام‌آباد و اخیراً نیز در ماه جولای نشست بین‌المللی تاشکند در باره افغانستان برگزار شد. امیرخان متقی سرپرست وزارت خارجه طا-لبان عالی ترین مهمان دعوت شده از میان طا-لبان بود که در نشست تاشکند خواستار تعامل با جهان و به رسمیت شناختن شد، اما در این نشست نیز نمایندگان کشورهای مختلف از جمله ایالات متحده امریکا شروط قبلی را دوباره برجسته کردند.
جهان، ملل متحد و بحران اقتصادی در افغانستان:
در یک سال گذشته افغانستان کماکان میدان رقابت‌های دور و نزدیک کشورهای جهان و منطقه بوده است. در این یک سال ذخایر ارزی کشور در کشورهای غربی از جمله ایالات متحده امریکا مسدود شد، کمک‌های جامعه جهانی قطع شد، سیستم بانکی کشور مختلف و فلج شد و افغانستان پس از دو دهه در انزوای کامل بین‌المللی فرو رفت. برایند اقداماتی که علیه طا-لبان صورت گرفت، فقر گسترده و بحران اقتصادی در کشور بود که تاهنوز دامنگیر مردم است. در یک سال گذشته اتفاقاتی مانند به فروش گذاشتن اعضای بدن، فروش فرزندان و مهاجرت‌ها اوج گرفت. صدها هزار تن بیکار شد و صدها هزار تن دیگر به ایران و پاکستان و برخی کشورهای دیگر پناهنده شدند.
هرچند کشورهای ثروتمند از مجرای ملل متحد به اعطای کمک‌های بشردوستانه در افغانستان مبادرت کردند، ولی آنچه مسلم است این که در نبود کار و فلج بودن بازار، توزیع کمک بشردوستانه فقط جلو مرگ جمعی را گرفته و اثر در بهبود زندگی مردم نداشته است. در این میان نقش ملل متحد منفعل تر شده و نتوانسته که فشار کافی را هم بر طا-لبان و هم بر کشورهای قدرتمند مثل امریکا وارد کند تا تغییری در سفره‌های مردم افغانستان رو نما گردد.
هرچند در یک سال گذشته اتفاقات زیادی در داخل و خارج از افغانستان رخ داده، ولی آنچه مسلم است این که نه طا-لبان، نه مخالفان طا-لبان و نه جامعه جهانی، یک قدم هم از مواضع خود عقب نشینی نکرده‌اند.
