حج؛ ظرفیت بی‌بدیل برای وحدت اسلامی
خبرگزاری دید: مناسک عبادی ـ سیاسی حج به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تجمعات جهان اسلام، از ظرفیت بی‌نظیری برای تقویت وحدت میان مسلمانان برخوردار است. این یادداشت کوتاه، به بررسی راهکارهایی می‌پردازد که می‌توان از طریق آن‌ها، حج را به فرصتی برای نزدیکی مذاهب، هم‌افزایی میان امت اسلامی و کاهش اختلافات فرقه‌ای تبدیل کرد.
مقدمه
حج، فریضه‌ای عبادی، اجتماعی و سیاسی در اسلام است که با گردهمایی میلیون‌ها مسلمان از نقاط مختلف جهان، زمینه‌ساز تعامل، تفاهم و همبستگی اسلامی می‌شود. با توجه به وضعیت کنونی جهان اسلام که درگیر اختلافات مذهبی، نژادی و سیاسی است، بهره‌برداری از این فرصت می‌تواند گامی مؤثر در تحقق آرمان «امت واحده» باشد.
۱. حج؛ صحنه تجلی برابری و برادری اسلامی
الف) حذف تمایزات نژادی، زبانی و قومی در لباس احرام
احرام، با ساده‌ترین پوشش و حذف مظاهر تفاوت‌های اجتماعی، مالی و قومی، نمادی عینی از برابری در برابر خداوند است. این تجربه می‌تواند به مسلمانان یادآوری کند که معیار برتری، تقوا است نه نژاد، زبان یا قومیت، اما سوگ‌مندانه مسلمانان حج‌گزار تنها به رعایت ظواهر این مناسک عبادی ـ سیاسی ارج‌مند توجه می‌کنند و از محتوای درونی و پیام باطنی آن غفلت می‌ورزند.
ب) وحدت در مناسک و عبادات؛ تکرار مشترک اعمال دینی
همه مذاهب اسلامی، علی‌رغم تفاوت‌های فقهی، اعمال اصلی حج را با اشتراک چشم‌گیری انجام می‌دهند. طواف، سعی، وقوف و رمی، اعمالی‌اند که همه در آن شریک‌اند و وحدت عملی مسلمانان را به نمایش می‌گذارند.
ج) تقویت حس همدلی در برابر مشکلات مشترک
مسلمانان می‌توانند در مراسم حج، با تبادل تجربیات و گفتگو، به اشتراک دردهای امت (مانند مساله فلسطین، بحران یمن، اسلام‌هراسی در غرب) می‌پردازند و احساس امت واحده را تقویت کنند.
۲. راهکارهای تقویت وحدت در بستر حج
الف) برگزاری نشست‌های بین‌المللی علمای اسلام
یکی از راهکارهای بسیار مؤثر برای تقویت وحدت اسلامی در مراسم حج، برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی علما و مبلغان اسلامی است. این نشست‌ها می‌تواند به تقویت گفتمان وحدت کمک کند. علمای شیعه و سنی باید با گفتگوی مستقیم و صدور بیانیه‌های مشترک، به مسلمانان پیام همبستگی و نفی افراطی‌گری را منتقل کنند تا از فرصت آسمانی فراهم‌آمده برای وحدت و همدلی مسلمانان، به بهترین وجه ممکن، استفاده شود.
ب) توسعه فضاهای فرهنگی و گفتگومحور
برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی با تمرکز بر اشتراکات اسلامی، برنامه‌هایی برای معرفی سنت‌های مختلف مذهبی به دیگر مسلمانان و ایجاد غرفه‌هایی با موضوعات وحدتی، می‌تواند تأثیر فرهنگی بالایی داشته باشد، اما با دریغ و درد فراوان به جبنه‌های فرهنگی حج نه‌تنها توجهی نمی‌شود، بلکه چه بسا در مواردی برخی دولت‌ها مانع برپایی باشگاه‌های فرهنگی برای نزدیکی مسلمانان به یکدیگر می‌شوند.
ج) ارتباطات مردمی میان حجاج
ایجاد ساختارهایی برای اختلاط فرهنگی سالم میان حجاج، مانند کاروان‌های مختلط از ملیت‌ها و مذاهب مختلف، به شناخت متقابل و کاهش سوء تفاهم‌ها می‌انجامد. جلسات دوستانه، مسابقات علمی و برنامه‌های گفتگو می‌توانند در نزدیکی ذهنی و قلبی مسلمانان حج‌گزار مؤثر باشند و آنان را با ره‌توشه ارزشمندی از حس همدلی و همگرایی به سرزمین‌های خود برگردانند.
د) نقش رسانه‌های اسلامی در بازنمایی وحدت‌آفرینی حج
رسانه‌ها باید تصویر واقعی و الهام‌بخش از حج ارائه دهند. تمرکز بر لحظات برادری و هم‌افزایی مسلمانان، تولید مستندهایی از هم‌نشینی گروه‌های مختلف و پخش مصاحبه‌هایی با حجاج از مذاهب گوناگون، می‌تواند اثر رسانه‌ای مثبت برجای بگذارد و انگیزه اخوت در آنان را بیش از پیش تقویت کند.
۳. موانع و چالش‌های پیش رو
الف) سوء استفاده سیاسی از حج
برخی حکومت‌ها ممکن است حج را به ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به سیاست‌های خود یا حذف صدای مخالف تبدیل کنند، یا در پی آن باشند که با تحمیل باورهای دینی خاص خود بر دیگران، پروژه تسطیح و همسانسازی اعتقادی مسلمانان را پیش ببرند. چنین رویکردی، هم سرمایه‌گذاری‌های مادی و معنوی دولت‌های مورد نظر را بیهوده و بی‌نتیجه می‌سازد و هم به تضعیف پیام وحدت‌بخش حج منجر می‌شود و هرگونه تلاش برای وحدت‌آفرینی از رهگذر حج را به صفر تقلیل می‌دهد.
ب) تفرقه‌افکنی رسانه‌های تکفیری
رسانه‌های افراطی و تکفیری، با تحریف وقایع و ترویج گفتمان نفرت، تلاش دارند تا فضای همبستگی حج‌گزاران را مسموم سازند و میان مسلمانان کینه و کدورت ایجاد کنند. در شرایطی که مسلمانان بیش از هر زمان دیگری از واگرایی آسیب می‌بینند و به وحدت نیاز دارند، بایسته است که به ویژه برگزارکنندگان مناسک عبادی ـ سیاسی حج، از اشاعه افکار آسیب‌زا برای وحدت مسلمانان، جلوگیری کنند.
ج) ضعف برنامه‌ریزی کشورهای اسلامی
بسیاری از کشورها فاقد دیپلماسی دینی کارآمد در موسم حج هستند. نبود هماهنگی، نداشتن محتوای وحدتی و نبود افراد متخصص در حوزه وحدت، سبب از دست رفتن فرصت‌ها می‌شود. برای غلبه بر این کاستی ساختاری، به‌جا و بایسته است که دولت‌های اسلامی با برنامه‌ریزی‌های راهبردی، نیروهایی را تربیت کنند که سفیران فرهنگی کشورهای اسلامی برای نهادینه‌سازی روحیه و رویکرد وحدتی باشند.
۴. پیشنهادهایی برای آینده
الف) تشکیل «کمیته وحدت اسلامی در موسم حج»
این کمیته می‌تواند با مشارکت نهادهایی مانند سازمان همکاری اسلامی و مجمع تقریب مذاهب اسلامی، برنامه‌هایی منسجم برای ترویج وحدت اجرا کند و از ظرفیت علما و فرهنگیان، به خوبی و درستی استفاده کند.
ب) تهیه منشور اخلاقی و تبلیغی
تدوین منشوری که حجاج را به رعایت احترام متقابل، گفتگوی سازنده و تمرکز بر مشترکات ترغیب کند، می‌تواند در فرهنگ‌سازی مبتنی بر وحدت و اخوت، تأثیرگذار باشد.
ج) تربیت راهنمایان حج آگاه به وحدت
راهنمایانی که هم با مناسک حج و هم با مباحث اختلاف‌زدایی مذهبی آشنا هستند، می‌توانند در مدیریت ارتباطات بین مذهبی در سفر حج، نقش فعالی ایفا کنند.
نتیجه‌گیری
حج، بزرگ‌ترین تجمع عبادی جهان اسلام، فرصت بی‌نظیری برای بازتعریف هویت مشترک اسلامی در برابر تفرقه‌های مذهبی و سیاسی است. تنها با عبور از نگاه صرفاً شعاری و تمرکز بر برنامه‌ریزی کاربردی، می‌توان این آیین مقدس را به بستری برای همگرایی جهانی مسلمانان تبدیل کرد.
ایجاد نهادهای دائمی، تربیت نیروی انسانی متخصص و بازنمایی رسانه‌ای دقیق، گام‌هایی اساسی برای تحقق وحدت در عصر بحران‌های جهانی مسلمانان خواهد بود.
نویسنده: راحل موسوی – خبرگزاری دید