حج و دیپلماسی عمومی؛ بازخوانی یک فرصت راهبردی برای تعامل جهانی امت اسلامی
خبرگزاری دید: حج به‌عنوان بزرگ‌ترین گردهمایی سالانه مسلمانان، ظرفیت منحصربه‌فردی برای ایفای نقش در عرصه دیپلماسی عمومی جهان اسلام دارد.
مقدمه
در جهانی که نبرد تمدن‌ها بیش از همیشه در قالب نبرد روایت‌ها و رسانه و ادراکات جریان دارد، مفهوم «دیپلماسی عمومی» (Public Diplomacy) به ابزاری حیاتی برای کشورها و ملت‌ها در جهت تأثیرگذاری بر افکار عمومی جهانی تبدیل شده است. دیپلماسی عمومی، برخلاف دیپلماسی رسمی دولت‌ها، بر ارتباط مستقیم با ملت‌ها، نخبگان، رسانه‌ها و افکار عمومی در دیگر کشورها تمرکز دارد. در این میان، حج به‌عنوان بزرگ‌ترین گردهمایی سالانه مسلمانان، ظرفیت منحصربه‌فردی برای ایفای نقش در عرصه دیپلماسی عمومی جهان اسلام دارد.
این مقاله می‌کوشد تا ابعاد گوناگون پیوند حج و دیپلماسی عمومی را بررسی کند و نشان دهد که چگونه این آیین الهی، می‌تواند به ابزار تمدن‌ساز و راهبردی برای تعامل فرهنگی و فکری امت اسلامی با جهان تبدیل شود و در عصر اسلام‌هراسی هدفمند و سازمان‌یافته غرب، تصویری تابناک و درخشان از اسلام ارائه کند.
- حج؛ دیپلماسی الهی در بستر امت
حج، فراتر از مناسک عبادی، یک رخداد عظیم تمدنی است که سالانه میلیون‌ها انسان از ده‌ها ملیت و نژاد مختلف را همزمان در نقطه‌ای واحد گرد می‌آورد. این اجتماع عظیم فراملیتی، بدون شک یکی از بزرگ‌ترین نمونه‌های دیپلماسی عمومی در جهان امروز است. در بستر این اجتماع، مسلمانان می‌توانند به تبادل تجربیات، بازسازی هویت امت اسلامی، انتقال مفاهیم راهبردی؛ از جمله وحدت، عدالت، مقاومت و گفتگوی فرهنگی بپردازند.
در حج، برخلاف مجامع رسمی، دیپلماسی از پایین به بالا و از مردم به مردم شکل می‌گیرد؛ ارتباط زائران، علما، خبرنگاران، تاجران، فرهیختگان و فعالان مدنی، نوعی تعامل عمومی چندسویه را پدید می‌آورد که خود شکلی اصیل از دیپلماسی عمومی است.
- حج؛ بستر شکل‌گیری شبکه‌های امت‌محور
یکی از وجوه دیپلماسی عمومی، ایجاد و تقویت شبکه‌های فراملی میان نخبگان، فعالان فرهنگی، دینی، رسانه‌ای و دانشگاهی است. حج می‌تواند به‌عنوان فضایی برای شکل‌گیری این شبکه‌ها عمل کند. جلسات علمی، دیدارهای دینی، نشست‌های بین‌المللی میان زائران و حتی گفتگوهای غیررسمی، به ایجاد پیوندهای فکری و عاطفی میان نخبگان جهان اسلام کمک می‌کند.
در بسیاری از موارد، نطفه همکاری‌های مشترک فرهنگی، رسانه‌ای، یا اجتماعی میان ملت‌های مسلمان، در حج بسته می‌شود؛ به‌ویژه در ایامی که مراسم برائت، کنفرانس‌های علمی یا دیدارهای بین‌المللی نخبگان جهان اسلام در حاشیه حج برگزار می‌گردد و امکان ارتباط شبکه‌ای نظاممند مسلمانان در سراسر عالم پس از ایام حج و در طول سال را فراهم می‌سازد.
- نقش رسانه‌ها در دیپلماسی عمومی حج
رسانه، به‌عنوان ابزار کلیدی دیپلماسی عمومی، در انتقال پیام‌های جهانی حج نقشی اساسی دارد. آنچه از حج به جهان منتقل می‌شود، عمدتاً از طریق رسانه‌ها است. تصویرسازی رسانه‌ای از حج، چگونگی روایت پیام آن و نحوه بازتاب صداهای برخاسته از دل امت، دیپلماسی عمومی را شکل می‌دهد.
رسانه‌های غربی و برخی کشورهای اسلامی وابسته به غرب، تلاش دارند تا با روایت یک حج بی‌خطر و خنثی، قدرت دیپلماسی عمومی این بزرگ‌ترین گردهمایی عبادی ـ سیاسی مشترک مسلمانان جهان را مهار کنند. در مقابل، رسانه‌های مقاومت و آگاه، می‌کوشند تا با برجسته‌سازی پیام‌های وحدت، عدالت، بیداری اسلامی و برائت از استکبار در قالب‌های نرم و سخت، کارکرد دیپلماسی عمومی حج را احیا کنند.
شبکه‌های اجتماعی نیز ابزار مهمی در این فرآیند هستند. هشتگ‌های جهانی، ویدئوهای زنده از مکه، گفتگوهای زائران با مخاطبان جهانی، به بخشی از فضای عمومی بین‌المللی تبدیل شده‌اند که در آن، تصویر امت اسلامی و دغدغه‌های سیاسی ـ اجتماعی آن بازتاب می‌یابد.
جدای از پیامدهای سیاسی کلیپی که در حج امسال از یکی از روحانیان وایرال شد، آن کلیپ حاوی موجی از موافقت و مخالفتی که در پی انتشار این کلیپ ایجاد شد، نشان‌دهنده اثرگذاری فوق‌العاده شبکه‌های اجتماعی است
- حج و قدرت نرم جهان اسلام
دیپلماسی عمومی بر بنیان قدرت نرم استوار است. قدرت نرم یعنی توانایی تأثیرگذاری بر دیگران از طریق جاذبه‌های فرهنگی، ارزشی و تمدنی. حج، یک نمایشگاه عظیم از قدرت نرم اسلام است. مظاهر روحانیت، انضباط معنوی، همبستگی انسانی و عدالت‌خواهی، همه از عناصر قدرت نرم حج به‌شمار می‌روند.
حج، برای مسلمانان کشورهای فقیر و مظلوم، فرصتی برای شنیده شدن صدای شان است. برای نخبگان کشورهای توسعه‌یافته، فرصتی برای بازنگری در هویت خویش است و برای دشمنان اسلام، چالشی در برابر تصویرسازی‌های منفی از امت اسلامی است.
در حج، اسلام نه به‌عنوان اتهامی در رسانه‌های غربی، بلکه به‌عنوان تجربه‌ای زنده و جذاب دیده می‌شود.
فرصت‌ها و چالش‌ها
دیپلماسی عمومی حج، با همه غنامندی به لحاظ فرصت‌هایی که برای وحدت و همدلی میان مسلمانان، ایجاد می‌کند، با چالش‌هایی نیز مواجه است.
فرصت‌ها
ارتباط بدون واسطه نخبگان امت با یکدیگر
گسترش همدلی امت اسلامی فراتر از ملیت‌ها
افزایش شناخت متقابل میان اقوام و ملت‌های مسلمان
تقویت وحدت گفتمانی میان مسلمانان علیه استکبار و صهیونیزم
چالش‌ها
مدیریت انحصاری حج توسط آل سعود با رویکرد ضد سیاسی
سانسور و نظارت شدید بر محتوای تولیدی زائران
ضعف برخی کشورها در استفاده فرهنگی و رسانه‌ای از فرصت حج
تحریف روایت حج توسط رسانه‌های معاند
نتیجه‌گیری
حج، اگرچه یک مناسک عبادی است، اما ظرفیت عظیمی برای تبدیل شدن به ابزار دیپلماسی عمومی جهان اسلام دارد. با احیای نقش تمدنی، رسانه‌ای و فکری آن، می‌توان حج را به سکوی تعامل جهانی امت اسلامی، صدور پیام وحدت، عدالت، بیداری و مقاومت و بازسازی تصویر واقعی اسلام در جهان تبدیل کرد.
کشورها و جریان‌های اسلامی، باید با برنامه‌ریزی هوشمندانه، سرمایه‌گذاری رسانه‌ای و تربیت نخبگان دیپلماسی عمومی، از این فرصت تاریخی بهره‌گیری راهبردی کنند.
نویسنده: راحل موسوی – خبرگزاری دید