مقدمه
حادثه عاشورا، صرف نظر از جنبههای مذهبی و عاطفی، یکی از برجستهترین نمودهای عدالتطلبی و مبارزه با ظلم در تاریخ بشر است. این واقعه، بهرغم آنکه در سرزمین عراق و در محدوده جغرافیای عربی روی داد، اما در واقع، یک قیام جهانی و انسانی بود. نگاهی دقیق به فهرست یاران امام حسین علیهالسلام در کربلا نشان میدهد که سپاه امام، متشکل از افرادی با قومیتها، ملیتها و پیشینههای فرهنگی گوناگون بوده است؛ موضوعی که کمتر مورد توجه قرار گرفته، اما اهمیت فراوانی در فهم ماهیت فرامذهبی و فراملی قیام عاشورا دارد.
در این یادداشت، تلاش میشود با بررسی منابع تاریخی و تطبیقی، به ترکیب قومیتی یاران امام حسین (ع) پرداخته شود و نشان داده شود که کربلا، نه یک جنگ قومی یا قبیلهای، بلکه یک جنبش الهی و جهانی بود که انسانهایی از تبارها و زبانهای مختلف را گرد آورده بود.
۱٫ منابع تاریخی درباره قومیت یاران امام
منبع اصلی برای شناخت یاران امام حسین (ع)، کتابهایی چون الارشاد شیخ مفید، مقتل الحسین ابومخنف، تاریخ طبری، رجال کشی و بحار الانوار است. در این منابع، فهرستی از حدود ۷۲ نفر از یاران امام ثبت شده است. بررسی دقیق نامها، القاب، نسبتها و محل تولد یا زندگی آنها، سرنخهایی درباره قومیت آنان به دست میدهد.
هرچند در منابع قدیم، اصطلاح «قومیت» به شکل مدرن آن وجود ندارد، اما با دقت در ویژگیهایی چون قبیله، زبان، محل تولد و فرهنگ خانوادگی، میتوان به ترکیب متنوع قومی یاران امام پی برد.
۲٫ عربهای قریشی و غیرقریشی
بیشتر یاران امام حسین (ع) از عربهای حجاز و عراق بودند، اما این عربها خود از اقوام و قبایل متعددی بودند که در ادامه به مواردی از آن اشاره میشود.
قریش: از جمله امام حسین (ع) و بنیهاشم، فرزندان علی (ع) جعفر، عقیل و عباس. از مشهورترین آنان حضرت علی اکبر، قاسم بن الحسن و حضرت ابوالفضل العباس بودند.
تمیم، همدان، کندة، ازد، خثعم و بجیله: این قبایل در میان یاران امام حضور داشتند، مانند زهیر بن قین بجلی که از قبیله بجیله در یمن بود.
انباریها و کوفیها: بسیاری از یاران از قبایل ساکن عراق، بهویژه کوفه، انبار، واسط و بصره بودند.
نکته مهم این است که بخشی از این افراد از جمله زهیر بن قین، حتی پیشتر در جبهه مخالف اهل بیت بودند، اما با تحول فکری و سیاسی، به امام پیوستند.
۳٫ ایرانیان در سپاه امام حسین (ع)
بر خلاف تصور رایج که میپندارد حادثه کربلا کاملاً عربی بوده، دستهای از یاران امام، ایرانیتبار بودند. منابع به حضور حداقل سه تن از ایرانیان اشاره میکنند.
جون بن حُوی: غلام آزادشده ابوذر که اصالتاً از نژاد حبشی یا ایرانی ذکر شده، برخی منابع او را اهل ایران دانستهاند که به خدمت اهل بیت درآمده بود.
بُرَیر بن خُضَیر همدانی: اگرچه به همدان عراق نسبت داده شده، اما احتمال دارد از تبار ایرانیان عربشده باشد. برخی مورخان این احتمال را با دلایل زبانی تقویت کردهاند.
مسلم بن عوسجه: یکی از یاران برجسته کوفی، از قبیله بنیساعده بود که شاخههایی از آن در میان موالی ایرانی ساکن عراق وجود داشت.
ایرانیان از طریق موالیگری (نهادی که غلامان آزادشده را وارد شبکه اجتماعی قبایل میکرد) در ساختار اجتماعی عرب حضور مییافتند. در کربلا نیز این موالی، با وفاداری به اهل بیت، در رکاب حسین (ع) شمشیر زدند.
۴٫ یاران حبشی و آفریقایی
یکی از ویژگیهای خاص سپاه امام حسین (ع) حضور چهرههایی از نژاد و قومیت آفریقایی بود.
جون بن حوی: اگرچه در مورد ایرانی یا آفریقایی بودن جون بن حوی اختلاف است، اما از آنجا که او یک غلام سیاهپوست بود که پس از آزادی، در کنار امام حسین باقی ماند، بر اصالت آفریقایی وی تأکید میشود. دعای جانسوز امام حسین(ع) برای او در منابع نقل شده است: «اللهم طیب ریحه، و بیض وجهه، و احشره مع الابرار…» (خدایا بدنش را خوشبو کن، چهرهاش را سفید گردان و با نیکان محشورش فرما).
وَهب بن عبد الله کلبی: اگرچه از عربهای شام بود، اما همسرش آفریقاییتبار بوده که همراه او به کربلا آمد و پس از شهادتش بر بالینش گریست و جان خود را فدا کرد.
این تنوع نژادی در عاشورا، نشان میدهد که معیار اصلی در سپاه امام، رنگ و نژاد نبود، بلکه ایمان، آگاهی و اخلاص ملاک بود.
۵٫ یاران ترک، رومی و نبطی
در میان فهرست یاران امام، افرادی نیز وجود دارند که با القابی مانند «رومی» «ترکی» یا «نبطی» شناخته میشوند.
نَافع بن هلال مرادی: گفته میشود که از نژاد ترکزبان یا رومی بوده، هرچند در کوفه میزیسته و عربشده بود.
سَعد، غلام امام حسین (ع): برخی منابع او را از رومیان یا مسیحیان شام میدانند که مسلمان شده بود.
نصر بن ابی نصر النبطی: از قبیلهای بود که در جنوب عراق زندگی میکردند و دارای ریشههای آرامی ـ سامی بودند که امروز به نبطیها معروفاند.
این تنوع تباری ـ فرهنگی، بازتابی از وسعت دامنه دعوت امام حسین (ع) و داشتن پیروانی از میان اقوام و ملتهای مختلف است و نشان میدهد که امام، الگویی برای همه بشریت بود، نه فقط برای اعراب یا شیعیان.
۶٫ موالی و آزادشدگان
از ویژگیهای سپاه حسینی، حضور گسترده موالی (غلامان آزادشده) است. این افراد، غالباً از ایران، شمال آفریقا، حبشه، روم و دیگر سرزمینها بودند که به اسلام گرویده و با اهل بیت رسولالله (ص) پیوند یافته بودند. برخلاف جامعه آن روز که موالی را شهروند درجه دو میدانست، امام حسین (ع) آنان را در کنار هاشمیان نشاند و به میدان نبرد فرستاد. این اقدام، یکی از شاخصترین نمودهای عدالت اجتماعی در کربلا است.
نتیجهگیری: عاشورا، تجلی وحدت اقوام در سایه ایمان
نهضت عاشورا، نه یک قیام عربی، نه قبیلهای و نه شیعی صرف، بلکه یک نهضت انسانی و توحیدی بود که انسانهایی از اقوام، نژادها و جغرافیاهای مختلف را گرد هم آورد. حضور ایرانی، ترک، رومی، حبشی، نبطی و عرب در یک صف، تحت پرچم امام حسین (ع) نشان از آن دارد که عاشورا، پیام جهانی برای انسان امروز دارد: معیار، ایمان است نه قومیت؛ آگاهی است نه زبان؛ و فداکاری است نه نژاد.
در شرایطی که در کشورما افغانستان، مساله قومیت به ابزاری برای تفرقه و تعصب و تحمیل تبدیل شده است، بازخوانی تنوع قومیتی عاشورای حسینی با تأکید بر فراملی و فرامذهبی بودن یاران امام، میتواند الگویی برای وحدت، همزیستی و فداکاری جمعی بر اساس ایمان و عدالت باشد.
نویسنده: راحل موسوی