مقدمه
افغانستان در سال روان شاهد یکی از بزرگترین موجهای بازگشت مهاجرین از کشورهای همسایه، بهویژه ایران، پاکستان و برخی کشورهای آسیای میانه بوده است. این وضعیت، هم مردم و هم حکومت کنونی افغانستان را بیش از هر زمان دیگر در معرض آزمونی بزرگ و تاریخی قرار داده است.
با آنکه نهادهای حکومتی و سازمانهای بینالمللی، مسوولیت اولیه رسیدگی به وضعیت بازگشتکنندگان را برعهده دارند، اما واقعیت این است که بدون نقش مؤثر مردم افغانستان، شرایط کنونی مهاجران بازگشتی که به یک بحران انسانی تبدیل شده است، بهدرستی مدیریت نخواهد شد.
وضعیت فعلی بازگشتکنندگان
آمارهای رسمی حکومت سرپرست طالبان و نهادهای بینالمللی حاکی از آن است که در سال گذشته دهها هزار خانواده مهاجر به کشور باز گشتهاند. این خانوادهها اغلب با مشکلات متعددی چون بیخانمانی، نداشتن اسناد هویتی، بیکاری، فقر شدید، نبود خدمات بهداشتی و آموزشی و حتی عدم دسترسی به آب پاک آشامیدنی روبرو هستند. بیشتر آنان نیز به ولایات غربی و جنوبی (چون هرات، نیمروز، فراه و قندهار) یا مناطق حومه شهری (چون کابل و مزارشریف) پناه میبرند؛ مناطقی که خود نیز با چالشهای شدید اقتصادی و اجتماعی دستوپنجه نرم میکنند.
ظرفیتهای مردمی برای کمک
در چنین شرایطی، مهمترین و در دسترسترین منبع حمایت، خود مردم افغانستان هستند. جامعه سنتی، خانوادگی و دینمحور افغانستان همواره در بحرانها نقش حمایتی داشته و این ظرفیت باید دوباره فعال شود.
چند ظرفیت مردمی کلیدی برای کمک به بازگشتکنندگان عبارتاند از:
۱٫ حمایتهای همسایگی و قومی
بسیاری از بازگشتکنندگان با اقوام یا آشنایان در افغانستان رابطه دارند. این افراد میتوانند با فراهمسازی سرپناه موقت، کمک غذایی یا واسطهگری برای یافتن کار، نقشی کلیدی ایفا کنند.
۲٫ مساجد و نهادهای دینی
مساجد در افغانستان نهتنها محل عبادت، بلکه مرکز تجمع اجتماعی و خیرخواهیاند. امامان مساجد میتوانند در خطبههای نماز جمعه و جماعت مردم را به کمک و همبستگی با بازگشتکنندگان تشویق کنند و از ظرفیت وقف، زکات و صدقات بهره ببرند.
۳٫ جامعه مدنی و گروههای محلی
گروههای جوانان، شوراهای قریه، مکاتب محلی و انجمنهای زنان میتوانند با سازماندهی کمکهای غذایی، جمعآوری لباس، آموزش سواد و مهارتهای زندگی، نقش مکمل مهمی ایفا کنند.
۴٫ شبکههای اجتماعی و رسانههای محلی
امروزه تلگرام، فیسبوک و سایر شبکههای اجتماعی به ابزارهای مؤثر بسیج اجتماعی تبدیل شدهاند. جوانان میتوانند از این پلتفرمها برای جذب کمکهای مردمی، معرفی خانوادههای آسیبپذیر و گزارشدهی از مشکلات میدانی، بهرهبرداری کنند.
راهکارهای تقویت نقش مردم
برای آن که کمکهای مردمی ساختاریافته، مؤثر و پایدار باشند، نیاز به چند گام عملی است:
۱٫ آموزش و آگاهیبخشی
بسیاری از مردم ممکن است از نیازهای واقعی بازگشتکنندگان و چگونگی کمک مؤثر به آنان اطلاع نداشته باشند. لازم است نهادهای دینی، رسانهها، مکاتب و شوراهای اجتماعی با برگزاری نشستهای محلی یا تولید محتوا در فضای مجازی، آگاهی عمومی را بالا ببرند.
۲٫ ایجاد کمپاینهای مردمی هدفمند
کمپاینهایی با شعارهای ساده، قابل فهم و دینیمحور (مانند «یک دست غذا، یک خانه امن» یا «مهاجر دیروز، همسایه امروز») میتواند انگیزه کمک را در میان مردم افزایش دهد. این کمپاینها میتوانند در سطح قریه، ولسوالی یا ولایت راهاندازی شوند.
۳٫ تشکیل کمیتههای محلی حمایت از بازگشتکنندگان
در هر منطقه، میتوان کمیتهای متشکل از افراد معتمد، علما، بزرگان قومی، زنان فعال و معلمان تشکیل داد تا کمکهای مردمی را ساماندهی و بهصورت عادلانه توزیع کنند.
۴٫ ایجاد صندوقهای وقف و کمکهای داوطلبانه
در کنار کمکهای موردی، تشکیل صندوقهای محلی برای کمک مستمر، میتواند راهکاری کارآمد باشد. این صندوقها میتوانند به تأمین اجاره خانه، هزینه مکتب کودکان، درمان اولیه یا تهیه ابزار کار کمک کنند.
۵٫ استفاده از ظرفیت محلی برای اشتغالزایی
یکی از بهترین نوع کمکها، کمک به اشتغالزایی است. مردم میتوانند از بازگشتکنندگان در کارهای زراعتی، ساختمانی یا خدماتی استفاده کنند و بهجای کمک مادی صرف، فرصت کار برای آنان فراهم سازند. این امر نهتنها عزت نفس مهاجرین را حفظ میکند، بلکه از وابستگی طولانیمدت آنان به کمکهای قطرهچکانی جلوگیری میکند.
نتیجهگیری
کمک به مهاجرین بازگشتی فقط وظیفه دولت یا سازمانهای بینالمللی نیست، بلکه وظیفهای انسانی، اسلامی و اجتماعی برای تکتک مردم افغانستان است. با فعالسازی ظرفیتهای مردمی، میتوان بحران بازگشت مهاجرین را به فرصتی برای انسجام اجتماعی، احیای ارزشهای دینی و تقویت اعتماد عمومی تبدیل کرد. کمک به این هموطنان، نهتنها گره از زندگی آنان میگشاید، بلکه آینده افغانستان را انسانیتر، مقاومتر و پویاتر میسازد.
نویسنده: تحریریه خبرگزاری دید