خبرگزاری دید: علما با توجه به جایگاه سنتی و ریشهدار خود در بستر فکری، فرهنگی و مذهبی جامعه افغانستان، میتوانند نقش کلیدی در تشویق مردم برای همبستگی و حمایت از مهاجرین بازگشتی ایفا کنند؛ نقشی که نهتنها از منظر دینی، بلکه از دیدگاه اجتماعی و سیاسی نیز اهمیت دارد.
بازگشت گسترده مهاجرین هموطن از ایران و پاکستان، یکی از پیچیدهترین و چالشبرانگیزترین بحرانهای انسانی در تاریخ معاصر کشور بوده است. میلیونها نفر که سالها در کشورهای همسایه زندگی کردهاند، اکنون به دلایل گوناگون از جمله فشارهای سیاسی، محدودیتهای قانونی و مشکلات معیشتی، ناگزیر به بازگشت شدهاند. این مهاجرین، غالباً بدون آمادگی لازم، با مشکلاتی از جمله بیخانمانی، بیکاری، نبود خدمات آموزشی و بهداشتی و گسست اجتماعی مواجهاند.
در این میان، نقش علما و روحانیون بهعنوان پیشآهنگان دینی و مرجعیت اجتماعی در افغانستان، اهمیتی راهبردی یافته است. علما با توجه به جایگاه سنتی و ریشهدار خود در بستر فکری، فرهنگی و مذهبی جامعه افغانستان، میتوانند نقش کلیدی در تشویق مردم برای همبستگی و حمایت از مهاجرین بازگشتی ایفا کنند؛ نقشی که نهتنها از منظر دینی، بلکه از دیدگاه اجتماعی و سیاسی نیز اهمیت دارد.
پشتوانه دینی حمایت از مهاجرین
در متون اسلامی، کمک به مهاجر و بیخانمان از جمله اعمال بسیار پسندیده شمرده شده است. قرآن کریم در سوره حشر از انصار مدینه به خاطر پناه دادن به مهاجرین تمجید میکند: «وَیُؤثِرُونَ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» یعنی و آنها [انصار] دیگران را بر خود مقدم میدارند، حتی اگر خود در تنگدستی باشند.
علما میتوانند با استناد به این آموزهها، فضای همدلی دینی را در جامعه تقویت کنند و مردم را نسبت به وظایف اخلاقی و شرعیشان در قبال بازگشتکنندگان، آگاه سازند.
تریبونهای عمومی برای آگاهیبخشی
مساجد، تکایا، حسینیهها و دیگر مراکز دینی، از جمله مکانهایی هستند که زمینه ارتباط منظم و تنگاتنگ علما با مردم را فراهم میکنند و خطبههای نماز جمعه، جلسات دینی و مراسم مذهبی، فرصتهایی طلایی برای تبیین مسوولیتهای اجتماعی در قبال مهاجرین است. علما میتوانند از این تریبونها برای موارد زیر، به بهترین وجه ممکن استفاده کنند:
برجستهسازی کرامت انسانی مهاجرین
تشویق به کمکهای مردمی و نهادینهسازی فرهنگ مهماننوازی
انتقاد سازنده از بیتفاوتی برخی نهادهای حکومتی و اجتماعی
این کنشگری مبتنی بر آموزههای دینی و اخلاقی، میتواند فرهنگ عمومی را بهسوی همبستگی ملی سوق دهد.
مرجعیت علما در برابر نگاههای منفی
یکی از خطراتی که مهاجرین بازگشتی را تهدید میکند، قضاوتها و نگاههای منفی در برخی جوامع محلی است. تصورات نادرستی چون «اینها باری بر دوش جامعهاند» یا «سبب افزایش بیکاری و تورماند» میتواند فضای اجتماعی را مسموم کند. در چنین شرایطی، علما میتوانند با نفوذ معنوی خود، نگاه عمومی را تصحیح کنند و با تأکید بر ارزش وجودی هر انسان و وظیفه دینی و انسانی دیگران نسبت به او، از شکلگیری گسلهای اجتماعی جلوگیری کنند.
همچنین وظیفه دینی و اخلاقی علما است که دست سوء استفادهگران از مهاجرین بازگشتی را کوتاه کنند و جامعه را به سمت در پیشگیری رویه و رویکرد انصافمحور، هدایت کنند. شنیده شده که بعد از آغاز موج بازگشت مهاجران هموطن از کشورهای همسایه، هم کرایه موتر از هرات تا کابل به سه هزار افغانی افزایش یافته و هم صاحبخانهها، سقف کرایه خانه خود را تا چندبرابر بالا بردهاند. این سوء استفادهگری، خارج از دایره دستورات دینی و مغایر اخلاق اسلامی و انسانی است و علما باید مسوولانه با آن مبارزه کنند.
شبکهسازی برای کمکرسانی
علمای دینی میتوانند با ایجاد شبکههایی از طلاب، مساجد، مؤسسات خیریه و شوراهای اجتماعی، روند کمکرسانی به مهاجرین را هدفمند کنند. این کمکها میتواند شامل تهیه سرپناه موقت، فراهمسازی بستههای معیشتی و معرفی آنان به مراکز آموزش یا اشتغال، باشد.
نقش تسهیلگری و میانجیگری علما در این حوزه میتواند گرهگشای بسیاری از چالشها باشد.
وحدتآفرینی در مناطق قومی ـ قبیلهای
در برخی مناطق، بازگشت مهاجرین میتواند بهدلیل تفاوتهای قومی، زبانی یا پیشینههای سیاسی، تنشهایی بهوجود آورد. علمای برجسته در این مناطق میتوانند با دعوت به وحدت اسلامی و تکیه بر مشترکات دینی، از شعلهور شدن این اختلافات جلوگیری کرده و زمینه همزیستی مسالمتآمیز اجتماعی را فراهم کنند.
جمعبندی
در شرایطی که دولت مرکزی دچار ضعف ساختاری است و نهادهای مدنی ظرفیت پاسخگویی کامل به بحران بازگشت مهاجرین را ندارند، علما میتوانند با احیای سنتهای دینی، احکام اجتماعی اسلام و ظرفیتهای سنتی جامعه، در خط مقدم بسیج عمومی برای حمایت از بازگشتکنندگان قرار گیرند. این نقش، اگر بهدرستی ایفا شود، نهتنها بار حکومت را کاهش میدهد، بلکه مانع بزرگی در برابر شکلگیری شکافهای اجتماعی و بیاعتمادی عمومی خواهد بود.
علما باید همچون انصار صدر اسلام، مشعلداران مهربانی و مدارا باشند و مردم را از مرزهای قومی و جغرافیایی، به میدان برادری دینی و کرامت انسانی دعوت کنند. این، همان راهی است که جامعه اسلامی را به انسجام و قدرت واقعی میرساند.
نویسنده: راحل موسوی – خبرگزاری دید