در سال ۲۰۰۸، کنگره آمریکا ادارهای با عنوان «بازرس ویژه آمریکا برای بازسازی افغانستان» (Special Inspector General for Afghanistan Reconstruction) یا به اختصار «سیگار» ایجاد کرد. مأموریت این نهاد، نظارت، حسابرسی و کشف موارد فساد و سوء استفاده در هزینههای اختصاصیافته از سوی دولت آمریکا برای بازسازی افغانستان بود. تا امروز، سیگار ۶۸ گزارش رسمی به کنگره ارائه کرده است. تازهترین گزارش سهماهه این نهاد که مربوط به ماههای می، جون و جولای سال جاری است، آخرین ارزیابی آن پیش از توقف کمکهای آمریکا محسوب میشود.
این گزارش پنج بخش اصلی دارد: بررسی آثار قطع کمکهای آمریکا، تحولات افغانستان، ارزیابی عملکرد خود سیگار، معرفی سایر نهادهای نظارتی و تحلیل روندهای مرتبط. با این حال، مهمترین و بحثبرانگیزترین بخش، تحلیل پیامدهای توقف کمکهای آمریکا بر اوضاع انسانی افغانستان است.
زمینه تصمیم به قطع کمکها
به دنبال فرمان اجرایی دونالد ترامپ در خصوص بازنگری همسویی کمکهای خارجی با منافع و امنیت ملی آمریکا، افغانستان نیز مشمول ارزیابی شد. پس از سه ماه بررسی، وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که اکثر برنامههای کمکرسانی به افغانستان ناموفق بودهاند و به جز سه مورد محدود، تمامی کمکها ـ حتی کمکهای اضطراری بشردوستانه ـ به طور دائمی متوقف میشود. این تصمیم ضربهای جدی به افغانستان وارد میکند؛ زیرا بیش از نیمی از کل کمکهای بینالمللی به این کشور توسط آمریکا تأمین میشد.
بر اساس ارزیابی سیگار، حدود ۲۱ میلیون نفر در افغانستان تحت تأثیر مستقیم این اقدام قرار خواهند گرفت و در حوزههایی چون معیشت، بهداشت و درمان، دچار اختلال جدی میشوند. سیگار هشدار داده است که این وضعیت میتواند بحران انسانی گستردهای ایجاد کند.
تردیدها درباره ارزیابی سیگار
با وجود این هشدارها، شواهد میدانی سه ماه اخیر نشان میدهد که اوضاع هنوز به مرحله بحران کامل نرسیده است. این واقعیت یا نشانه «آرامش پیش از طوفان» است یا بیانگر آنکه تصویر ترسناک ترسیمشده توسط سیگار، بازتاب دقیق واقعیتها نیست. به نظر میرسد در گزارش، نقش کمکهای آمریکا در حیات اقتصادی و اجتماعی افغانستان تا حدی بزرگنمایی شده است؛ بزرگنماییای که بیشتر جنبه سیاسی دارد تا نگرانی واقعی برای مردم.
دولت آمریکا که نتوانسته با ابزارهای دیگر حکومت سرپرست طالبان را به پذیرش خواستههای خود وا دارد، اکنون از کمکهای انسانی به عنوان اهرم فشار استفاده میکند. نمایش یک سناریوی «افغانستانِ بدون کمک آمریکا» به شکل فاجعهبار، هم بر وابستگی کشور به واشنگتن تأکید میکند و هم پیامی هشدارآمیز به حکومت سرپرست طالبان میفرستد.
نگرانی آمریکا از مسیرهای جایگزین طالبان
سیگار در بخش دیگری از گزارش خود به تهدید بالقوه «بیاثر شدن» این سیاست اشاره میکند. به گفته این نهاد، حکومت سرپرست طالبان با تمرکز بر روابط منطقهای، از جمله به رسمیت شناخته شدن توسط روسیه و مشارکت در پروژههای اقتصادی منطقهای، در تلاش است تا وابستگی خود به منابع مالی آمریکا را کاهش دهد. همچنین ارسال بستههای نقدی ماهانه توسط سازمان ملل که برای ثبات ارزش پول افغانستان حیاتی است، همچنان ادامه دارد؛ موضوعی که به گفته سیگار «بیشتر از همه به نفع حکومت طالبان» است و برای آمریکا خوشایند نیست.
این کمکهای نقدی به دلیل تحریمهای بانکی آمریکا و نبود راههای انتقال رسمی، به حسابهای سازمان ملل در بانکهای خصوصی افغانستان واریز میشود و هیچیک مستقیماً به بانک مرکزی یا حکومت سرپرست طالبان نمیرسد. با این حال، واشنگتن از همین میزان محدود کمک نیز نگران است.
ضرورت گذار از وابستگی به آمریکا
واقعیت این است که افغانستان در ۲۳ سال گذشته به شدت به کمکهای آمریکا وابسته بوده و این وابستگی، سیاست داخلی و خارجی کشور را تحت تأثیر قرار داده است. اکنون که تصمیم آمریکا برای قطع کمکها قطعی شده، حکومت سرپرست طالبان و کشورهای منطقه باید به سمت استقلال اقتصادی کشور حرکت کنند. تقویت منابع داخلی، سرمایهگذاری در زیرساختها و گسترش همکاریهای منطقهای، بهویژه در قالب پروژههای مشترک، میتواند مسیر خروج از این وابستگی را هموار کند.
در شرایطی که نظم جهانی از ساختار تکقطبی به سمت چندقطبی در حرکت است و ائتلافهای منطقهای، قدرت بیشتری در معادلات پیدا میکنند، کشورهای همسایه افغانستان نیز باید به جای رقابتهای مقطعی، بر همگرایی تمرکز کنند. تنها با چنین رویکرد است که میتوان هم مانع از بهرهبرداری سیاسی آمریکا از بحران انسانی در کشور شد و هم زمینهساز ثبات و رشد پایدار در افغانستان و منطقه گردید.
نویسنده: راحل موسوی