خبرگزاری دید: در داخل افغانستان، فعالیتهای این احزاب بیشتر جنبه غیررسمی و مشورتی پیدا کرده است، در حالیکه در خارج از افغانستان، شاخههایی از آنها بهصورت فعالتر کار سیاسی و رسانهای انجام میدهند.
احزاب شیعه افغانستان از مهمترین جریانهای سیاسی در تاریخ معاصر کشور به شمار میروند. این احزاب که عمدتاً از دل جامعه شیعه و هزاره برخاستهاند، طی هفت دهه گذشته در عرصههای نظامی، سیاسی و اجتماعی نقش تأثیرگذاری ایفا کردهاند. از دوران جهاد علیه شوروی سابق تا دولتهای پس از ۲۰۰۱ میلادی، احزاب شیعی همواره بخشی از ساختار قدرت و هویت مذهبی افغانستان را شکل دادهاند.
در این گزارش، به تاریخچه احزاب شیعه افغانستان، فهرست کامل آنها، رهبران و چهرههای تأثیرگذار و مسیر تحولات این جریان از دهه ۱۳۲۰ تاکنون میپردازیم.
فعالیت احزاب شیعه از دهه ۱۳۲۰ تا امروز
فعالیت سیاسی و مذهبی شیعیان افغانستان سابقهای بیش از هفتاد سال دارد. نخستین تلاشها برای سازماندهی مذهبی در دهههای ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ خورشیدی آغاز شد، اما شکل سازمانیافته سیاسی آنها از زمان جهاد علیه شوروی (۱۳۵۸–۱۳۶۷) بهوجود آمد.
در این دوران، گروههای مختلف شیعی با محوریت علما و طلاب در ایران و پاکستان تشکیل شدند و بهتدریج ساختار منسجمتری پیدا کردند. از جمله میتوان به سازمان نصر افغانستان، حرکت اسلامی افغانستان و جبهه متحد انقلاب اسلامی اشاره کرد که بعدها در تأسیس حزب وحدت اسلامی نقش داشتند.
علمای برجسته و چهرههای تأثیرگذار در پیدایش احزاب شیعه افغانستان
پیش از تشکیل احزاب رسمی، روحانیان و متفکران دینی در مناطق مرکزی افغانستان پایهگذار بیداری سیاسی و مذهبی جامعه شیعه بودند.
فعالیت آنان در دهههای ۱۳۴۰ تا ۱۳۶۰ خورشیدی زمینهساز تأسیس احزاب بزرگی مانند «حرکت اسلامی» و «حزب وحدت اسلامی افغانستان» شد.
۱ – سیدعلی بهشتی
از علمای برجسته و رهبران جهادی در بامیان بود که در دهه ۱۳۵۰ «شورای اتفاق اسلامی افغانستان» را بنیانگذاری کرد.
او با نفوذ معنوی بالا توانست میان مجاهدان مناطق مرکزی هماهنگی ایجاد کند.
بهشتی در سال ۱۳۶۰ خورشیدی در جریان حمله نیروهای دولتی وقت به شهادت رسید.
۲ – محمدحسین صادقی نیلی
روحانی بانفوذ و از بزرگان منطقه نیلی (دایکندی) که در سالهای آغازین جهاد نقش مهمی در سازماندهی نیروهای مردمی داشت.
او به میانهروی و وحدتطلبی شناخته میشد و در میان علما و مردم نفوذ گستردهای داشت.
صادقی نیلی در دهه ۱۳۶۰ در نبرد با نیروهای دولتی به شهادت رسید.
۳ – سید حسین انوری
وی فرماندهی شاخه نظامی حزب حرکت اسلامی را به عهده داشت. از جبهه های سرسخت و قوی علیه حکومت کمونیستی بود. انوری از پایه گذاران جنگ چریکی نیز در افغانستان به شمار می اید . وی بعد از کناره گیری ایت الله محسنی، رهبری حزب حرکت را بدست گرفت.
۵- سید مصطفی کاظمی
وی معاونت حزب پاسداران جهاد به رهبری محمد اکبری را به عهده داشت اما بنا بر دلایلی خود وارد عرصه فعالیت مستقل سیاسی و حزبی شد و حزب اقتدار ملی را پایه گذاری کرد . وی از چهره های مطرح و شناخته شده سیاست افغانستان است.
۴ – آیتالله محمد آصف محسنی
از برجستهترین علمای شیعه افغانستان و مؤسس حزب حرکت اسلامی افغانستان در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی.
حرکت اسلامی محسنی نخستین حزب شیعی با ساختار منسجم و ایدئولوژی اسلامی بود و بعدها الهامبخش تشکیل حزب وحدت اسلامی شد.
آیتالله محسنی در عرصه فرهنگی و رسانهای نیز تأثیرگذار بود و شبکه تلویزیونی تمدن و حوزه علمیه و دانشگاه خاتم النبیین در کابل را بنیان گذاشت.
چگونگی شکلگیری حزب وحدت اسلامی افغانستان
در سال ۱۳۶۸ خورشیدی، هشت گروه جهادی شیعه با هدف پایان دادن به تفرقه و ایجاد وحدت میان نیروهای مذهبی، در ایران گرد هم آمدند و «حزب وحدت اسلامی افغانستان» را تأسیس کردند.
عبدالعلی مزاری بهعنوان دبیرکل حزب انتخاب شد و با شعار «عدالت اجتماعی، وحدت ملی و برابری اقوام» جایگاه ویژهای در میان مردم به دست آورد.
شخصیتهایی چون محمدکریم خلیلی، شیخ محمد اکبری و قربانعلی عرفانی نیز از چهرههای مهم این حزب بودند.
با وجود اختلافات فکری میان شاخهها، حزب وحدت تا زمان حیات مزاری مهمترین تشکل سیاسی شیعه در افغانستان باقی ماند.
انشعاب در حزب وحدت اسلامی پس از شهادت عبدالعلی مزاری
در سال ۱۳۷۳ خورشیدی، عبدالعلی مزاری در اسارت طالبان کشته شد و با شهادت او شکافهای درونحزبی آشکار گردید.
از آن پس، حزب وحدت به چند شاخه تقسیم شد:
| شاخه | رهبر | ویژگی |
| حزب وحدت اسلامی افغانستان | محمد کریم خلیلی | شاخه اصلی حزب، میانهرو و نزدیک به دولتهای پساطالبان |
| حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان | محمد محقق | شاخه منشعب در دهه ۱۳۸۰، با رویکرد عدالتطلبانهتر |
| حزب وحدت ملی اسلامی افغانستان | محمد اکبری | شاخه جداشده اولیه با گرایش سنتی و مذهبیتر |
احزاب شیعه افغانستان که منحل یا فعالیت کمرنگ دارند
در کنار احزاب بزرگ، چند تشکل دیگر نیز در دهههای گذشته فعال بودند اما به مرور زمان منحل یا در ساختارهای جدید ادغام شدند:
جبهه متحد انقلاب اسلامی افغانستان: نخستین ائتلاف نظامی–سیاسی شیعی در دوران جهاد، که زمینهساز تأسیس حزب وحدت شد.
سازمان دعوت اسلامی افغانستان: تشکلی مذهبی از طلاب افغان در ایران که پس از شکلگیری حزب وحدت، عملاً منحل گردید.
پاسداران جهاد اسلامی: گروه نظامی محلی در مناطق مرکزی که بعد از سقوط حکومت کمونیستی از صحنه خارج شد.
جنبش عدالتخواهی اسلامی: تشکل فرهنگی جوانان شیعه در دههٔ ۱۳۸۰ که پس از چند سال فعالیت محدود منحل شد.
حزب نهضت اسلامی (شاخه شیعی): گروهی کوچک با فعالیت غیررسمی که هیچگاه مجوز رسمی دریافت نکرد.
رهبران برجسته احزاب شیعه افغانستان
عبدالعلی مزاری: بنیانگذار حزب وحدت اسلامی، شهید راه عدالت و وحدت قومی.
محمدکریم خلیلی: رهبر شاخه اصلی حزب وحدت و معاون پیشین ریاستجمهوری افغانستان.
محمد محقق: رهبر حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان و از چهرههای فعال در دولتهای پساطالبان.
آیتالله محمد آصف محسنی: مؤسس حرکت اسلامی افغانستان و از پیشگامان فکری جریانهای شیعه.
شیخ محمد اکبری: از روحانیان سنتی و بنیانگذار حزب وحدت ملی اسلامی افغانستان.
وضعیت کنونی احزاب شیعه در افغانستان
با بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، فعالیت رسمی احزاب سیاسی در افغانستان محدود شده است.
با این حال، رهبران شیعه همچنان از طریق نهادهای مدنی، رسانهها و محافل فرهنگی، به دفاع از حقوق مذهبی و اجتماعی جامعه خود ادامه میدهند.
در داخل افغانستان، فعالیتهای این احزاب بیشتر جنبه غیررسمی و مشورتی پیدا کرده است، در حالیکه در خارج از افغانستان، شاخههایی از آنها بهصورت فعالتر کار سیاسی و رسانهای انجام میدهند.
جمعبندی
احزاب شیعه افغانستان بخشی جداییناپذیر از تاریخ سیاسی کشور هستند.
از علمای پیشگامی چون بهشتی، صادقی نیلی و محسنی تا رهبران معاصر مانند مزاری، خلیلی و محقق، این جریان همواره میان دین، سیاست و عدالت اجتماعی پیوند برقرار کرده است.
اگرچه بسیاری از احزاب کوچکتر در گذر زمان منحل شدهاند، اما میراث فکری و سیاسی آنان در قالب تشکلهای بزرگتر ادامه دارد.
در چشمانداز آینده، احزاب شیعه افغانستان میتوانند همچنان نقشی مؤثر در ایجاد توازن سیاسی و دفاع از حقوق اقوام و مذاهب ایفا کنند.