تأمین نیازهای مادی از نظر قرآن

وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا. (قصص: ۷۷)

بهره خودت را از دنیا فراموش نکن.

۱٫ ابن عربی و مفسران «نصیب» را بهره‌ انسان از این دنیا می‌دانند برای نگهداشت آسایش و آرامش وی که شخص از آن نمی‌تواند چشم پوشد. ابن عمر از پیامبر (ص) نقل کرد: برای دنیایت به گونه‌ای کار کن که گویا همیشه زنده‌ای و برای آخرتت به گونه‌ای برنامه‌ریزی کن که گویا فردا می‌میری. (احكام القرآن؛ ‏۳، ۱۴۸۳) شیبانی فراموش نکردن نصیب دنیایی را روزی حلال و عمل صالح می‌داند. (نهج البیان عن كشف معانى القرآن؛ ‏۴، ۱۶۹) صاوی، نصیب را مدیریت و بهره‌وری عمر در خرسندی پروردگار می‌داند به گونه‌ای که جز خیر، نفس انسان به کار دیگری واداشته نشود تا روز واپسین شکنجه نبیند. (حاشية الصاوى على تفسير الجلالين، ‏۳، ۱۶۲)

۲٫ نصیب را هرگونه معنی کنیم، خوراک، نوشاک، پوشاک و ابزارهای رفت‌وآمد و دیگر نیازهای مادی حلال زندگی را در بر می‌گیرد؛ زیرا زندگی این جهانی برپایه هوا، آب، نان و کار می‌چرخد و اگر نان نباشد، چرخ زندگی نمی‌چرخد. برقی با سند صحیح از امام صادق (ع) ساخت بدن را بر نان شکل یافته و استوار می‌داند. قَالَ: إِنَّمَا بُنِی الْجَسَدُ عَلَى الْخُبْزِ. (المحاسن، ‏۲، ۵۸۶)

۳٫ وقتی نیازهای مادی و ابتدایی تأمین نشود، نوبت به تأمین نیازهای معنوی، علمی، هنری و روانی وی نمی‌رسد. از این رو، امنیت، خوراک، پوشاک، مسکن، برق، آب، راه‌ها، شغل، تلفن، آموزش و پرورش و آزادی بیان و حق مشارکت و نقد فعالیت‌های مردم و دستگاه حاکم، نیازهای ابتدایی‌اند. امام صادق (ع) نیاز مردم را به امنیت، عدالت و آبادانی نیاز همیشگی آنان دانست. ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ یحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَیهَا الْأَمْنُ‏ وَ الْعَدْلُ‏ وَ الْخِصْبُ‏. (تحف العقول؛ ۳۲۰)

۴٫ زمان حکومت علی (ع) پیرمردِ از کارافتاده و بزرگسال، گدایی می‌کرد. امیر مؤمنان پرسید این چه کسی است؟

گفتند: امیر مؤمنان، نصرانی است.

امیر بیان پاسخ داد: از جوانی تا بزرگسالی وی را به کار گرفتید و اکنون از مزیت‌های مادی زندگی بازداشته‌اید؟ فوری از بیت المال نیازمندی‌هایش را تأمین کنید. (تهذیب الأحكام؛ ‏۶، ۲۹۳)

۵٫ زمان حکومت وی، هیچ کس در کوفه شب را به روز نمی‌رساند، مگر آن که همه در نعمت به سر می‌بردند. تهیدست‌ترین آنان از این جایگاه برخوردار بود که خوراک نیکو بخورد، در سایه‌بانی بنشیند و از آب گوارایی بنوشد. (مناقب ابن شهرآشوب؛ ‏۲، ۹۹)

۶٫ امام علی (ع) وقتی مالک اشتر را به فرمانداری مصر فرستاد، نخستین دستور بلندش، تأمین نیازهای مادی مردم بود برای نگهداشت، گسترش و عمق بخشیدن به کرامت ذاتی بشر و جلوگیری از آبروریزی و خواری آنان. نخست گردآوری مالیات برای رونق‌بخشی اقتصاد عمومی ‌دولت و ملت، دوم آماده‌سازی نیروهای نظامی برای جهاد با دشمنان مردم و نگهداشت امنیت و آرامش، سوم درست کردن تمام کارهای مردم برای همبستگی و سامان‌بخشی روابط اجتماعی چهارم آبادانی شهرها برای توسعه و گسترش آسایش مردم. جِبَایةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا. (نهج البلاغه، نامه ۵۳؛ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة؛ ۲۰، ۱۶۹)

۷٫ گردآوری مال دنیا برای آسایش و آرامش، به معنای دنیاگرایی نیست؛ چنان که برخی پنداشته‌اند. یكى از یاران امام صادق (ع) خدمتش آمد و شكایت كرد كه ما دنبال دنیا هستیم و به آن علاقه‌مندیم. امام فرمود: با این ثروت دنیا چه می‌خواهى انجام دهى؟ در پاسخ عرض كرد: هزینه خود و خانواده‌ام را تهیه كنم و به خویشاوندانم كمك کنم، در راه خدا انفاق كنم و حج و عمره به جا آورم.

امام فرمود: لیس هذا طلب الدنیا هذا طلب الآخرة؛ این، دنیاطلبى نیست این آخرت‌خواهی است‏. (وسائل الشیعه؛ ۱۲، ۱۹) از این رو، امام صادق (ع) بی‌نیازى كه انسان را از تجاوز به حق دیگران باز دارد تا هم کرامت خودش حفظ شود وهم کرامت دیگران، بهتر است از فقرى كه وی را وادار به گناه كند تا هم به کرامت خودش آسیب رساند و هم به کرامت دیگران. غنى یحجزك عن الظلم خیر من فقر یحملك على الاثم: (وسائل الشیعه؛ ۱۲، ۱۷‏)

۸٫ افزون بر تلاش خود انسان و جامعه در تأمین نیازهای مادی برای آسایش و آرامش، مدیران سیاسی جامعه وظیفه دارند میان مردم بچرخند و نیازهای شان را برآورده کنند. زاذان، از امیر المؤمنین (ع) روایت كرده كه در دوران خلافتش در بازارها قدم می‌زد و گمشدگان را به مقصد می‌رساند و ضعیفان را كمك می‌كرد. آن امام به فروشندگان و بقالان می‌گذشت تا همه کرامت دیگری را پاس دارند و کسی دیگری را به خواری نکشاند. (المیزان فى تفسیر القرآن؛ ‏۱۶، ۸۵)

۹٫ وقتی دادگری میان مردم نگهداشته شود، گسترش و عمق یابد، آنان بی نیاز می‌شوند؛ چون پروردگار هم از آسمان برای شان روزی می‌باراند و هم از زمین برکت بیرون می‌آورد. ثُمَّ قَالَ مَا أَوْسَعَ اللَّهُ الْعَدْلَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ النَّاسَ یسْتَغْنُونَ إِذَا عُدِلَ‏ بَینَهُمْ‏ وَ تُنْزِلُ السَّمَاءُ رِزْقَهَا وَ تُخْرِجُ الْأَرْضُ بَرَكَتَهَا بِإِذْنِ اللَّهِ تَعَالَى. (الكافی؛ ‏۳، ۵۶۸)

۱۰٫ به نقل برقی، پیامبر از فشار و تنگناهای اقتصادی به خدا نالید که نان را برکت زندگی ما قرار ده و هرگز بین ما و نان جدایی مینداز؛ چون اگر نان نباشد نمی‌توانیم روزه بگیریم و نمی‌توانیم نماز بخوانیم و نه دیگر واجبات پروردگار خود را به جای آوریم. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ اللَّهُمَّ بَارِكْ‏ لَنَا فِی‏ الْخُبْزِ وَ لَا تُفَرِّقْ بَینَنَا وَ بَینَهُ فَلَوْ لَا الْخُبْزُ مَا صُمْنَا وَ لَا صَلَّینَا وَ لَا أَدَّینَا فَرَائِضَ رَبِّنَا. (المحاسن؛ ۲، ۵۸۶) کلینی روایت صحیح از امام صادق می‌آورد که آن حضرت فرمود: چه خوب کمک کننده‌ی است دنیا برای آخرت. نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَى الْآخِرَةِ الدُّنْیا. (الكافی؛ ‏۵، ۷۲)

۱۱٫ ابن عاشور، نصیب را بهره، قسط و حق شخصی هر انسان می‌داند که دیگران در آن سهمی ندارند؛ به دلیل اضافه نصیب به ضمیر. از این رو، ساختار نهی مثال است برای اباحه فراگیر زندگی حلال. (التحرير و التنوير، ‏۲۰، ۱۰۸)

۱۲٫ امام علی (ع) فرمود: برای دنیایت به گونه‌ای کارکن که گویا همیشه زنده‌ای و برای رستاخیزت طوری کارکن که گویا فردا می‌میری؛ اعْمَلْ لِدُنْيَاكَ كَأَنَّكَ تَعِيشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِكَ كَأَنَّكَ تَمُوتُ غَداً. (مستدرک الوسایل، ۱۲، ۵۲)

نویسنده: سید محمدعلی موسوی