شب یلدا در آسیایمرکزی؛ میراث فرهنگی مشترک و فرصتهای بازیابی آن
خبرگزاری دید: شب یلدا، نماد درازترین شب سال و پیروزی نور بر تاریکی، ریشهای کهن در ایران فرهنگی دارد. این شب که با نام «چله» نیز شناخته میشود، با آغاز دوره یخبندانهای چهلروزه پیوند دارد و در گذر زمان، همزمان با گرامیداشت خورشید و آغاز فصل نو، جایگاه ویژهای در فرهنگها و آیینهای ایرانی و کشورهای پیرامون آن یافته است.
واژه «یلدا» برگرفته از سُریانی و به معنای «میلاد» است و ابوریحان بیرونی آن را «میلاد خورشید» یا «میلاد اکبر» نامیده است. برخی منابع نیز شب یلدا را مرتبط با تولد ایزد مهر میترا میدانند، اما با فراگیر شدن دین مقدس اسلام، رنگ و بوی دینی نیز به این آیین افزوده شد.
در افغانستان، شب چله بیشترین همانندی با ایران را دارد و شامل خواندن شاهنامه و حافظ است. در آسیای مرکزی اما شب یلدا با شکلها و نامهای متفاوتی برگزار میشود. در تاجیکستان و ازبیکستان، چله هنوز معتبر است؛ هرچند در تاجیکستان، رنگ و بوی اسلامی به آن افزوده شده و مردم برای دفع نحس شب و حفاظت از خورشید نوزاد، شبزندهداری میکنند. به گفته روشن رحمانی، مردمشناس تاجیک، آیین «چلهگریزان» هنوز هم در برخی روستاهای تاجیکستان برگزار میشود؛ خانوادهها پس از تولد کودک، او را چهل روز از چشم اغیار دور نگه میدارند تا به سلامتی رشد کند، نمادی از چهل روزگی خورشید و بازگشت نور و گرما.
در ترکمنستان، چله بیشتر بهعنوان دوره زمستانی یا استعارهای از دشواریها شناخته میشود، اما در ادبیات محلی، مانند دیوان مختومقلی و ملالفس، حضور آن مشهود است.
در قزاقستان و قرقیزستان، این شب با نام «ناردوغان» یا «نارتوغان» شناخته میشود و عناصر مشابه یلدا دارد؛ مانند آویختن اشیاء و تزئینات، نوید تولد خورشید و حتی شباهتهایی با جشنهای سال نو میلادی و کریسمس. این الگو نشان میدهد که آیین یلدا در پهنه اوراسیا، با شکلها و رنگهای متفاوت، حلقه پیوندی میان سنتهای باستانی و جشنهای مدرن بوده است.
شب یلدا از سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و بهطور مشترک با افغانستان در یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید. با این حال، گستره واقعی این آیین در اوراسیا هنوز در ثبت بینالمللی منعکس نشده است.
بازشناسی و معرفی یلدا بهعنوان میراث مشترک فرهنگی، فرصتی برای دیپلماسی فرهنگی کشورهای حوزه شب یلدا و نوروز و تقویت همگرایی منطقهای است. پذیرش روایتهای متنوع، شناخت ریشههای تاریخی و بازآفرینی این آیین در جوامع مختلف، میتواند موجب تداوم ارزشها، رفتارها و آرزوهای مشترک میان مردمان منطقه شود.
بدین ترتیب، یلدا نهتنها جشن آغاز پیروزی نور بر تاریکی است، بلکه نمادی از میراث فرهنگی مشترک، همبستگی تاریخی و امکان ایجاد گفتوگوی هویتی میان جوامع مختلف آسیای مرکزی و ایران فرهنگی محسوب میشود؛ میراثی که با نگاه درست و بهرهبرداری فرهنگی، میتواند پلی میان گذشته و حال، سنت و مدرنیته و مردم و دولتها باشد.