یلدا؛ از اسطوره تولد خورشید تا مقاومت فرهنگی در گستره تمدنی ایران و افغانستان
خبرگزاری دید: شب یلدا، کهنترین جشن بازمانده از جهان باستان، نماد پیروزی نور بر تاریکی و حافظه تاریخی ملتهایی است که در گستره تمدنی ایران فرهنگی زیستهاند. این شب بلند، از ایران و افغانستان تا آسیای میانه و قفقاز، همچنان حامل لایههای عمیق اسطورهای، دینی و فرهنگی است؛ هرچند در هر سرزمین، چهرهای متفاوت به خود گرفته است.
پیشینه تاریخی شب یلدا به دوره پیش از زرتشتی و باورهای مهرپرستانه بازمیگردد. در جهانبینی باستانی، انقلاب زمستانی نقطه عطفی بود که پس از آن، روزها بلندتر میشد و خورشید، نماد ایزدمهر، بار دیگر قدرت میگرفت.
واژه یلدا ریشهای سُریانی دارد و بهمعنای زایش است؛ مفهومی که بعدها با تولد خورشید و پیروزی روشنایی پیوند خورد. در دوران ساسانی، این شب جایگاهی رسمی در تقویم آیینی یافت و پس از ظهور اسلام نیز با رویکردی محافظهکارانه، ادامه یافت. اسلام در مواجهه با یلدا، آن را نه بهعنوان یک عمل مذهبی، بلکه بهعنوان سنتی فرهنگی و خانوادگی به رسمیت شناخت و اجازه داد تا با حذف یا تعدیل عناصر اساطیری، جنبه اجتماعی و همنشینی آن حفظ شود.
در حوزه تمدنی یلدا، سنتها اگرچه در جزئیات متفاوتاند، اما در معنا مشترک هستند. در ایران، گردهمایی خانوادگی، خواندن حافظ، خوردن انار و هندوانه و یادآوری گذر زمان، هسته اصلی این آیین را میسازد.
در تاجیکستان و آسیای میانه، یلدا با قصهگویی و انتقال تجربه سالمندان پیوند خورده و در قفقاز و آناتولی شرقی، آیینهای محلی زمستانی با یلدا ترکیب شدهاند.
در افغانستان، یلدا بازتابی از تاریخ پرچالش این سرزمین است. این جشن در میان فارسیزبانان، بهویژه در کابل، هرات و بلخ، شناختهشده بوده است. با این حال، جنگهای طولانی، فقر و محدودیتهای اجتماعی برگزاری گسترده آن را کمرنگ کرده است.
علاوه بر این، رویکردهای افراطی طالبان در سالهای اخیر، برگزاری هرگونه جشن سنتی را محدود کرده و یلدا را هدف سرکوب فرهنگی قرار داده است. طالبان، با تفسیر سختگیرانه خود از شریعت، هر گونه تجمع خانوادگی و آیینی مرتبط با شب یلدا را «غیرشرعی» اعلام کرده و عملاً برگزاری آن را به خانهها و محافل کوچک خصوصی محدود کرده است.
با این حال، خانوادهها و جامعه مدنی افغانستان تلاش میکنند یلدا را در قالب گردهماییهای کوچک خانوادگی، شعرخوانی، صرف غذاهای سنتی و یادکرد گذشتگان زنده نگه دارند.
به دنبال محدودیتهای سختگیرانه طالبان، برای بسیاری، این شب نه یک جشن پرزرقوبرق، بلکه نمادی از مقاومت نرم فرهنگی و حفظ هویت تاریخی است.
جمعبندی
شب یلدا، آیینی زنده و پویا در گستره تمدنی ایران فرهنگی است که از دل اسطورهها برخاسته و در طول تاریخ با شرایط اجتماعی و دینی تطبیق یافته است.
در افغانستان، یلدا امروز بیش از هر زمان دیگر، به نماد پایداری فرهنگی و مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی و سیاسی، بهویژه رویکردهای افراطی طالبان، تبدیل شده است؛ شبی که حتی در خاموشترین خانهها، با روشنایی خاطره و امید زنده میماند.