تحقیق؛ تغییر پویایی مواد مخدر در افغانستان

مترجم: سیدطاهر مجاب – خبرگزاری دید

خبرگزاری دید: درگیری‌های اخیر بین طا-لبان و جوامع محلی بر سر تخریب مزارع تریاک در ولایت بدخشان و سایر مناطق، پویایی پیچیده کشت تریاک در افغانستان را نشان می‌دهد. طالبان باید با اجرای تعهداتش در توافق‌نامه دوحه، اعتماد جامعه جهانی را دوباره به دست آورد تا بتواند برای ایجاد تغییرات مطلوب در اقتصاد و جامعه افغانستان به منابع دسترسی داشته باشد.

به تاریخ ۶ می ۲۰۲۴، در رویارویی بین طا-لبان و باشندگان محلی در ولسوالی ارگوی ولایت بدخشان برای از بین بردن مزارع خشخاش، یک باشنده کشته و چند تن دیگر به شدت زخمی شدند. قیام ساکنان محلی علیه طا-لبان از رویدادی آغاز شد که دو روز پیش در منطقه درایم رخ داد و منجر به کشته شدن یکی از ساکنان محلی شد. در نبود گزینه‌های مناسب و کمک‌های دولتی، این وقایع مکرر بر اتکای ریشه‌دار کشاورزان محلی به کشت تریاک تأکید می‌کند.
در اگست ۲۰۲۱، ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی طا-لبان در جریان کنفرانس مطبوعاتی موضع قاطع طا-لبان را علیه تولید مواد مخدر اعلام کرد. او متعهد شد که افغانستان را به “کشوری عاری از مواد مخدر” تبدیل کند. نتایج امیدوارکننده بوده است. بر اساس گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد (UNODC)، افغانستان شاهد کاهش قابل توجه ۹۵ درصدی کشت تریاک بوده است که از ۶ هزار و ۲۰۰ تُن در ۲۰۲۲ به تنها ۳۳۳ تن در ۲۰۲۳ کاهش یافته است.
تأثیر این ممنوعیت به‌ویژه در ولایاتی مانند هلمند مشهود است؛ ولایتی که قبلاً بیش از ۵۰ درصد کشت کوکنار ملی را تودید می‌کرد و اکنون در سال ۲۰۲۳ به یک درصد کاهش یافته است. برای کمک به این روند، طا-لبان تاجران را از مالیات معاف کرده‌اند، که به آن‌ها اجازه می‌دهد ذخایر باقی‌مانده تریاک را صادر کنند. با آن‌که پیشرفت قابل توجهی وجود دارد، چالش‌ها نیز متعدد است، به‌ویژه با توجه به این‌که جهان شاهد افزایش چشمگیر تولید و قاچاق مواد مخدر مصنوعی است.

بن‌مایه تکراری
از اواخر دهه ۱۹۹۰، طا-لبان تعادل ظریفی بین ماهیت غیراسلامی مصرف مواد مخدر و منافع اقتصادی ایجاد کرده‌اند. آن‌ها مصرف مواد افیونی را ممنوع کردند اما تولید و تجارت تریاک را مجاز دانستند. اما این اقدام فقط تاکتیکی برای دریافت به رسمیت‌شناسی بین‌المللی حکومتشان بود. در طول تأسیس اولین امارت خود از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱، آن‌ها ۲.۵ درصد زکات (صدقه) و ۱۰ تا ۲۰ درصد عشر (مالیات کشاورزی اسلامی) را بر کشت خشخاش تطبیق کردند. این حرکت نه تنها سالانه میلیون‌ها دالر به خزانه‌شان می‌آورد، بلکه دلیل دینی هم برای آن داشتند.
سپس، پس از کسب درآمد در حدود سه سال متوالی، ممنوعیت شدید مصرف تریاک و همچنین کشت، حمل و نقل و تجارت آن را وضع کردند تا به اهداف سازنده ادعایی خود برای توسعه افغانستان دست یابند.
پس از ممنوعیت، کشت تریاک از حدود ۸۲ هزار و ۱۷۲ هکتار در ۲۰۰۰ به کم‌تر از ۸ هزار هکتار در ۲۰۰۱ کاهش یافت. اگرچه در سطح جهانی، این کاهش به کاهش قابل توجه ۷۵ درصدی عرضه هرویین در سال مربوطه کمک کرد، اما طا-لبان فقط توانستند از پاکستان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی رسمیت رسمی کسب کنند. وقتی طا-لبان پس از حمله ۱۱ سپتمبر توسط نیروهای امریکایی سرنگون شدند و دولت جمهوری موقت به رهبری حامد کرزی ایجاد شد، این ممنوعیت کوتاه‌مدت باقی ماند.

در ۲۰۲۱، طا-لبان احیا شدن دوباره موضع خود را در قبال مواد مخدر در افغانستان تکرار کردند. این بار در همان ابتدای تأسیس امارت اسلامی آن را اجرا کردند. قابل توجه است که هلمند تقریبا کاهش کلی را گزارش کرده است و ولایاتی مانند فراه و نیمروز شاهد کاهش ۹۰ درصدی کشت تریاک بوده است.
علاوه بر این، طا-لبان واحدهای مبارزه با مواد مخدر ایجاد کرده‌اند تا تطبیق موثر ممنوعیت را در سطح صفوف نظات کنند.

رشد مواد مخدر مصنوعی در افغانستان
در حالی که کاهش کشت خشخاش برای کشورهایی که به شدت از قاچاق مواد مخدر رنج می‌برند مفید است، اما با توجه به محدودیت‌های مالی طا-لبان برای اداره موفق کشور، چالش‌ها بزرگ است. اقتصاد در تنگنا قرار دارد، ذخایر بانک مرکزی در ایالات متحده منجمد است و خطر احتمالی از دست دادن وجوه از نهادهای بین‌المللی مانند صندوق بین‌المللی پول (IMF)، بانک جهانی، و کمک‌های خارجی وجود دارد. این نهادها قبلا بیش از ۷۵ درصد اقتصاد افغانستان را تشکیل می‌داد. همچنین، تأثیر چنین اقداماتی بر فقر در کشوری که در آن ۶۱ درصد کل خانوارها برای امرار معاش به زراعت وابسته هستند، می‌تواند بسیار قابل توجه باشد.

در نتیجه، خلاء ایجاد شده توسط این ممنوعیت متاسفانه منجر به جهش در بازار مواد مخدر مصنوعی، به‌ویژه مت‌آمفتامین تولید شده در افغانستان شده است. این امر مسیر دیگری را برای طا-لبان فراهم می‌کند تا برای پیشبرد برنامه‌های شان سود قابل توجهی کنند. افزایش تولید مواد مخدر مصنوعی یک نگرانی جدی برای جامعه بین‌المللی بوده است، زیرا این مواد عمدتاً به اتحادیه اروپا، خاورمیانه، کشورهای آسیای جنوبی و آفریقای شرقی عرضه می‌شود.
ماده شیمیایی که به عنوان پیش‌ساز اولیه در ترکیب مت‌آمفتامین استفاده می‌شود، افدرین نام دارد. این ماده به طور طبیعی در گیاهی به نام افدرا وجود دارد که در مناطق کوهستانی افغانستان در ارتفاعات بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ متر به وفور رشد می‌کند. یافته‌های گزارش UNODC همچنین نشان می‌دهد که از گیاهان افدرا به‌عنوان ماده خام برای استخراج افدرین استفاده می‌شود. افدرین تولید شده سپس برای تولید مت‌امفتامین، که در سطح محلی به عنوان شیشه شناخته می‌شود، فروخته می‌شود. قابل ذکر است، تبدیل افدرین به مت آمفتامین فرآیند نسبتاً ساده است که در مقایسه با استفاده از سایر مواد شیمیایی پیش‌ساز به تخصص اندک نیاز دارد. علاوه بر این، گزارش اشاره می‌کند که افدرین صنعتی می‌تواند کارایی و قابلیت بیشتری را ارایه دهد و به طور بالقوه از تولید غیرقانونی به گونه بی‌حد و حصر پشتیبانی کند.
با این حال، دیوید منسفیلد، محقق معیشت روستایی و اقتصاد فرامرزی و نویسنده کتاب “دولت ساخته شده روی شن: چگونه تریاک افغانستان را تضعیف کرد” می‌گوید که هیچ گونه توقیف، داده‌های قیمت، یا مصاحبه با افراد دخیل در این زمینه، فرآوری و ساخت مت‌آمفتامین وجود ندارد تا یافته‌های دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد را نتیجه‌گیری کنیم. نقشه فیزیکی افغانستان نشان می‌دهد که بیش از ۱۵ ولایت در مناطق مرکزی، شرقی و شمال شرق وجود دارد که افدرا در آن‌ها رشد می‌کند. بازار عبدالودود که در زبان عامیانه به عنوان بازار آزاد مواد مخدر در جنوب غرب ولسوالی “بکوه” ولایت فراه یاد می‌شود، در عرض یک روز از مقدار افدرای خشکی که دفتر مبارزه با مواد مخدر سازمان ملل متحد می‌گوید برای تولید مت‌امفتامین ضبط شده در افغانستان و کشورهای همسایه ضروری است، فرارتر می‌رود.
در ۲۰۲۲، افغانستان و کشورهای همسایه نیازهای قانونی سالانه شان را برای بیش از ۱۰۰ تن افدرین صنعتی گزارش کردند. افزایش واردات قانونی پیش‌سازهای صنعتی، اتکا به کار دستی و فرآیند فشرده زیرساختی استخراج افدرین از گیاهان را کاهش می‌دهد. با این حال، این امکان در کشوری که اقتصاد فلج کننده‌ و منابع فراوان از گیاهان طبیعی حاوی افدرین دارد، کم‌ است.

سیاست‌های طالبان برای مهار تولید مت‌آمفتامین
با درک اهمیت سرکوب تولید مت امفتامین از طریق غیراسلامی خواندن آن که اقدام اساسی برای تضمین رسمیت‌شناسی بین‌المللی است، طا-لبان در دسمبر ۲۰۲۱ ممنوعیت برداشت محصول افدرا را در سراسر ولایت‌های مرکزی مانند غور، فراه، نیمروز و بامیان آغاز کردند. حتی قبل از آن ممنوعیت کشت تریاک را تطبیق کردند.
طا-لبان برای جلوگیری از برداشت محصول، ایست‌های بازرسی را در نزدیکی مناطق کوهستانی مستقر کردند که در نتیجه منجر به افزایش ناگهانی قیمت افدرا، افدرین و مت‌آمفتامین شد. در اکتوبر ۲۰۲۳، طبق قانون جدید مواد مخدر، ملا هبت‌الله مجازات‌های سخت‌گیرانه‌تری وضع کرد‌.

برخلاف تدابیر حکومت موقت و اجرای آن در صحنه، کشورهای همسایه مانند ایران، تاجیکستان و پاکستان مدام از جریان آزاد مواد مخدر از طریق افغانستان به کشورهای شان گزارش داده‌اند. ایران کاهش تولید تریاک در افغانستان را رد و اعلام کرده است که قاچاق مواد مخدر همچنان انجام می‌شود. ایالت بلوچستان پاکستان همچنان مرکز تجارت و قاچاق مواد مخدر بوده و آشکارا فعالیت می‌کند.
به‌رغم این ممنوعیت، تاجیکستان نیز هیچ کاهشی در قاچاق مواد مخدر و سایر مواد با منشأ افغانستان ثبت نکرده است. وقتی حاجی بشیر، کسی که در اواخر دهه ۱۹۸۰ به طا-لبان در جنگ علیه شوروی اسلحه فراهم و حمایت مالی می‌کرد، در سپتمبر ۲۰۲۳ از سوی امریکا آزاد شد،  گمانه‌زنی‌ها در مورد رشد بازار مواد مخدر افزایش یافت. او با استقبال بزرگ رهبران ارشد طا-لبان مواجه شد.

نگرانی‌های هند
در منطقه اقیانوس هند، قاچاق مواد مخدر از دو منطقه برجسته سرچشمه می‌گیرد: «هلال طلایی» در غرب شامل ایران، افغانستان و پاکستان، در حالی که «مثلث طلایی» در شرق، شامل میانمار، تایلند و لائوس است. نهاد ناظر مواد مخدر سازمان ملل متحد گزارش داد که شبکه تاریک و مسیرهای دریایی به عنوان شیوه‌های ترجیحی قاچاق ظاهر شده‌اند و جنوب آسیا همچنان یک منطقه ترانزیتی مهم برای قاچاقچیانی است که مواد افیونی تولید شده در افغانستان را به اروپا و آمریکای شمالی قاچاق می‌کنند.

هند افزایش شدید کشفیات مواد مخدر در مقادیر هنگفت را گزارش کرده است. این کشور چند روز پس از به قدرت رسیدن طا-لبان در اگست ۲۰۲۱، دومین کشف بزرگ مواد مخدر به میزان ۳ هزار کیلوگرم را در بندر موندرا در گجرات انجام داد. در فبروری ۲۰۲۴، اداره کنترول مواد مخدر هند قاچاق ۳ هزار و ۳۰۰ کیلوگرم مواد مخدر از طریق دریا را که شامل ۱۵۸ کیلوگرم پودر مت‌آمفتامین بود، توقیف کرد.
قرار گرفتن بین افغانستان و میانمار، دو منطقه مهم تولید کننده مواد مخدر، هند را در معرض قاچاق غیرقانونی مواد مخدر قرار می‌دهد. در آخرین مورد کشف و ضبط مواد مخدر به تاریخ ۲۹ اپریل ۲۰۲۴، گارد ساحلی هند (ICG) به همراه واحد مبارزه با تروریزم (ATS)، ۸۶ کیلوگرم هرویین به ارزش ۶۰۲ کرور روپیه از یک قایق پاکستانی که در راه سریلانکا بود کشف و ضبط کرد. افزایش قاچاق مواد مخدر از طریق مسیرهای آسیای جنوبی می‌تواند داروهایی را به طور غیرقانونی برای مقاصد مواد مخدر در این کشور هدایت کند.
هند باید برای درک همه‌جانبه شرایط در حال تحول و مقابله فعالانه با تهدید ناشی از مواد مخدر در منطقه، همکاری با مقامات دفاکتوی افغانستان را افزایش دهد. علاوه بر این، گارد ساحلی هند باید نظارت بر بنادر آسیب‌پذیر را تشدید کند تا تلاش‌های قاچاقچیان مواد مخدر را خنثی و از گسترش تجارت مواد مخدر در داخل مرزهای هند جلوگیری کند.

نتیجه
درگیری بین طا-لبان و جوامع محلی بر سر تخریب مزارع تریاک در ولایت بدخشان و چندین منطقه دیگر در منطقه، بر پویایی پیچیده کشت تریاک در افغانستان و پیامدهای آن بر مردم محلی تاکید دارد. تداوم این فعالیت غیرقانونی نشان‌دهنده چالش‌های پایداری است که کشاورزان در گذار از تجارت پرسود تولید خشخاش با آن مواجه هستند، به‌ویژه وقتی حمایتی از جانب رژیم طا-لبان دریافت نمی‌کنند. بدون حمایت مالی خارجی، کشاورزان محلی نمی‌توانند معیشت جایگزین برای بقا پیدا کنند.
با این حال، کاهش قابل توجه کشت تریاک در افغانستان، فرصتی را برای هدایت مردم این کشور به سمت تولید محصول مشروع فراهم می‌کند و به طور بالقوه این کشور را در مسیر توسعه واقعی قرار می‌دهد. این امر به یک رویکرد جامع نیاز دارد که به محرک‌های زیربنایی کشت تریاک و در عین زمان تقویت توسعه اقتصادی پایدار و انسجام اجتماعی جوامع آسیب‌دیده رسیدگی کند.
افغانستان همچنان بیش از حد به کمک‌های بشردوستانه وابسته است تا بتواند پس از چندین دهه درگیری‌های طولانی بهبود یابد. این روند به حمایت مستمر نیاز دارد. به نظر می‌رسد هماهنگی و همکاری بیشتر منطقه‌ای برای مقابله با تولید مواد مخدر مصنوعی ضروری است. به طور کلی، رشد و توسعه بلندمدت افغانستان در گرو تغییر از اتکا به کمک‌های بین‌المللی به یک اقتصاد تحت رهبری سکتور خصوصی است تا از نقاط قوت این کشور به‌ویژه در زراعت استفاده کند.
گذار از تولید خشخاش به محصولات جایگزین سودآور به حمایت حکومتی نیاز دارد که رژیم کنونی طالبان ممکن قادر به ارایه آن نباشد. برای این‌که این گذار دایمی و غیرقابل برگشت باشد، این رژیم باید با اجرای تعهداتش در توافق دوحه به مسایل بزرگ‌تری در مورد بازیابی اعتماد جامعه بین‌الملل رسیدگی کند؛ امری که به آن امکان دسترسی به منابع برای ایجاد تغییرات مورد نظر در اقتصاد و جامعه افغانستان را می‌دهد.

نویسنده: پوسپا کوماری
منبع: موسسه مطالعاتی و تحلیل‌های دفاعی منوهر پریکار