بی ثباتی مزمن؛ آینده تاریک خط آهن افعان-ترانس

این پروژه که در گذشته امیدواری‌هایی داشت، به طور موقت متوقف شد و نگرانی‌هایی را در مورد دوام و پیشرفت آن به وجود آورد. آشفتگی‌های جیوپولیتیکی در افغانستان، همراه با نگرانی‌های امنیتی مداوم، به تاخیر و عدم اطمینان در مورد ساخت و بهره‌برداری این خط آهن کمک کرده است

پروژه خط آهن افغان-ترانس که برای اتصال ازبیکستان و پاکستان از طریق افغانستان در نظر گرفته شده است، در این اواخر توجه و استدلال را به خود جلب کرد. این خط ریلی امتداد خط آهن ترمذ- مزار شریف بین ازبیکستان و افغانستان خواهد بود. بر بنیاد برنامه تهیه‌شده از سوی افغانستان، خط آهن افغانستان-ترانس از مزار شریف، سمنگان، پلخمری و کابل عبور می‌کند و در نهایت به گذرگاه مرزی خرلاچی در کرم پاکستان می‌رسد.

این پروژه اولین بار در سال ۲۰۱۸ توسط ازبیکستان پیشنهاد شد. افغانستان در آن زمان یک  دولت دموکراتیک داشت. همان‌طور که برنامه‌ریزی شده است، تقریباً ۶۰۰ کیلومتر خط آهن فاصله بین ازبیکستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی و بنادر اقیانوس هند در پاکستان را به حداقل می‌رساند. همچنین مدت زمان لازم برای انتقال کالاها از ازبیکستان به بنادر دریایی پاکستان را از ۳۰ تا ۳۵ روز به ۱۰ تا ۱۵ روز کاهش می‌دهد. کاهش ۳۰ تا ۳۵ درصدی نیز در هزینه‌های حمل و نقل پیش بینی شده است. طبق این برنامه، در سال‌های اولیه ایجاد دهلیز افغان-ترانس، ممکن است سالانه تا ۱۰ میلیون تن بار حمل و نقل شود.

کشورهای شرکت کننده استدلال می‌کنند که این کشور با تقویت همکاری‌های اقتصادی پوتانسیل تغییر پویایی‌های منطقه‌ای را دارد. در فبروری ۲۰۲۱، یک نقشه‌راه برای خط آهن افغان-ترانس با برنامه‌هایی برای تسریع این پروژه ایجاد شد و قرار بود ساخت آن در سپتمبر ۲۰۲۱ آغاز شود. با این حال، این ایده همچنان موضوع بحث است و تاکنون اقدامات اندکی در عمل انجام شده است. این پروژه، در نتیجه افزایش تحریم‌های اعمال شده علیه روسیه در پی درگیری نظامی این کشور با اوکراین، به تازگی مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این، کشورهای آسیای مرکزی به دنبال تنوع بخشیدن به مسیرهای حمل و نقل خود جدا از روسیه هستند. این امر همچنین خطر تحریم‌های ثانویه علیه این کشورها را که از نظر اقتصادی و سیاسی به مسکو نزدیک هستند، کاهش می‌دهد. با این همه، این پروژه بدون چالش نیست.

راه آهن افغان-ترانس به دلیل ناپایداری تامین مالی مورد انتقاد قرار می‌گیرد. نگرانی‌هایی در مورد توانایی این پروژه جهت تامین بودجه مورد نیاز برای تکمیل و همچنین صرفه اقتصادی آن مطرح شده است. کشورهایی که دخیل هستند، قادر به ارایه حمایت مالی برای این طرح نیستند. پاکستان در سال‌های اخیر با چالش‌های اقتصادی و سیاسی قابل توجهی روبرو بوده است. در سال گذشته، رشد اقتصادی پایین (۰.۵- درصد)، همراه با تورم ۲۹.۶ درصدی و بیکاری ۸ درصد، وضعیت را بیش از پیش وخیم کرده است. علاوه بر این، نرخ بهره ۲۲ درصدی بدون دستیابی به هدف اعلام شده برای مهار تورم، به طور قابل توجهی به محیط اقتصادی آسیب وارد کرده است. پاکستان همچنین با ذخیره ارزی پایین دست و پنجه نرم می‌کند و بانک دولتی پاکستان تنها ۸.۲ میلیارد دالر در اختیار دارد. بیش از ۲۵ میلیارد دالر برای برآورده کردن تعهدات بدهی نیاز است.

اداره طا-لبان در افغانستان هنوز توسط هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده است و وضعیت اقتصادی آن‌ها نیز نگران کننده است. توسعه اقتصادی متوسط ازبیکستان برای حمایت از این پروژه کافی نیست. اگر حکومت‌های دخیل نتوانند این طرح را تامین مالی کنند، باید به موسسات مالی متکی باشند. در حالی که همکاری با طا-لبان مشکل ساز است، انتقاد از حقوق بشر توسعه جهانی خط آهن را تضعیف می‌کند. مسایل زیربنایی حیاتی ممکن است مانع تکمیل پروژه در محیطی با محدودیت منابع مانند افغانستان شود.

محیط امنیتی ناپایدار در منطقه مانع بزرگ دیگری است. خراب‌کاران توسعه خط آهن را تهدید می‌کنند؛ سازمان‌هایی که می‌خواهند مانع پیشرفت شوند و در مورد دوام و پایداری این طرح تردید ایجاد کنند. داعش-خراسان (IS-K)، از زمانی که طا-لبان دوباره کنترول افغانستان را در سال ۲۰۲۱ به دست گرفتند، در حال گسترش است. داعش حملات خود را در منطقه افزایش می‌دهد و در حال گسترش حضورش در افغانستان است. سایر «بقایای» القاعده نیز در تلاش برای تجدید قوا هستند، اگرچه تهدید فوری آن‌ها در مقایسه با داعش خراسان کمرنگ است. برای این پروژه، این گروه‌ها بیشترین خطر امنیتی هستند.

علاوه بر این، فراز و نشیب‌ها در روابط پاکستان با طا-لبان وجود داشته است، به‌ویژه در مورد اختلافات مرزی که ممکن توسعه راه آهن افغان-ترانس را متاثر کند.

راه آهن افغان-ترانس برای ازبیکستان بسیار مهم است زیرا قصد دارد ارتباطات منطقه‌ای و پیوندهای اقتصادی را بهبود بخشد. شوکت میرضیایف رییس جمهور از زمان روی کار آمدنش سخت تلاش کرده است تا خود را به عنوان یک رهبر منطقه‌ای معرفی کند. با این حال، ازبیکستان یک کشور محصور در خشکی است که برای تجارت خارجی به روسیه و سایر کشورهای آسیای مرکزی متکی است.

برای رفع این تنگنا، او بر توسعه راه آهن افغان‌-ترانس پافشاری می‌کند، در حالی که درک می‌کند تحقق آن در آینده قابل پیش‌بینی عملاً دشوار است. ازبیکستان همچنین به طور فعال با سایر کشورها هماهنگ است تا دارایی‌های مسدود شده افغانستان را آزاد کند و کمک‌های بشردوستانه ارایه شود. ادعاهایی مبنی بر این‌که ازبیکستان برای این پروژه از قطر کمک مالی دریافت می‌کند، وجود دارد اما این تنها چالشی نیست که این پروژه با آن مواجه است.

گزارش‌های اخیر رسانه‌ها نشان می‌دهد که کار در حال پیشرفت است و پروژه چراغ سبز دریافت کرده است. علاوه بر این، پاکستان، ازبیکستان و افغانستان یک پروژه راه آهن سه‌جانبه را امضا کرده‌اند که بر همکاری و اتصال منطقه‌ای تأکید دارد. با این وجود، آینده خط آهن افغان-ترانس، با موانع و مشکلات متعدد همچنان تاریک است. این پروژه که در گذشته امیدواری‌هایی داشت، به طور موقت متوقف شد و نگرانی‌هایی را در مورد دوام و پیشرفت آن به وجود آورد. آشفتگی‌های جیوپولیتیکی در افغانستان، همراه با نگرانی‌های امنیتی مداوم، به تاخیر و عدم اطمینان در مورد ساخت و بهره‌برداری این خط آهن کمک کرده است.