دو پهلوی روابط تاجیکستان و طا-لبان؛ از اکراه تا اجبار!

مترجم: سید طاهر مجاب – خبرگزاری دید

خبرگزاری دید: اگرچه موضع رسمی تاجیکستان این است که امارت اسلامی غیرقانونی است و دوشنبه با ایده کشورهایی که طالبان را به رسمیت می‌شناسند مخالف است، اما این دولت آسیای مرکزی در مورد واقعیت‌های افغانستان پسا-امریکا چاره‌ای جز سازگاری عملی نداشته است. دولت تاجیکستان برای همکاری با طالبان در روابط اقتصاد فرامرزی و مبارزه با داعش تلاش کرده است.

از اگست ۲۰۲۱ به این‌سو، تمامی کشورهای آسیای مرکزی به نوعی با حاکمیت طالبان در افغانستان در ستیز بوده است. دولت‌های آسیای مرکزی، در حالی که با احتیاط عمل می‌کند، با انبوهی از چالش‌های عمده مرتبط با امارت اسلامی افغانستان مواجه است.
گرچه؛ هیچ کشوری در آسیای مرکزی به طور رسمی طالبان را به رسمیت نشناخته است، اما تمامی آن‌ها، به درجات مختلف، با امارت اسلامی وارد تعامل شده و به‌طور غیر رسمی تنها حکومت دفاکتوی افغانستان را پذیرفته اند. تاجیکستان به عنوان قوی‌ترین کشور ضد طالبان در انتهای این طیف قرار دارد.
دولت رییس‌جمهور امامعلی رحمان معتقد است که امارت اسلامی، حکومت نامشروع است. تاجیکستان امارت اسلامی را تهدید جدی به منافع ملی و امنیت منطقه‌ای خود می‌بیند. به نظر می‌رسد هیچ دلیلی وجود ندارد که گرم شدن روابط دوشنبه با طالبان را انتظار داشته باشیم.
این جمهوری سابق اتحاد جماهیر شوروی سوگند خورده است که طالبان را رسماً به رسمیت نشناسد، زیرا “با ظلم شکل گرفته است.” تاجیکستان، جمهوری آسیای مرکزی است که بیشترین حمایت را به نیروهای ضد طالبان افغانستان فراهم کرده است، همان‌طور که در دور اول حاکمیت طالبان (۱۹۹۶-۲۰۰۱) نیز چنین بود.  تاجیکستان میزبان جبهه مقاومت ملی (NFR) بوده است، ایتلاف نظامی متشکل از اعضای سابق ائتلاف شمال که به جمهوری اسلامی افغانستان وفادار هستند. محمد ظاهر اغبر، سفیر جمهوری اسلامی افغانستان در تاجیکستان، همچنان سفارت افغانستان را در دوشنبه اداره می‌کند. این ماموریت دیپلماتیک در تاجیکستان مرکز فعالیت‌های ضد طالبان بوده است.
قومیت عامل مهمی است. در حالی که طالبان عمدتاً پشتون‌ها هستند، تاجیک‌های افغانستان نقش پیشرو در ایتلاف شمال ضد طالبان داشتند. احمد مسعود، رهبر سابق، تاجیک بود. پسر او، احمد مسعود و امرالله صالح، معاون سابق رییس جمهور در دولت اشرف غنی، بنا بر گزارش‌ها، بیشتر وقت خود را در دوشنبه به کار علیه امارت اسلامی گذرانده‌اند. برای مقاصد سیاسی، دولت تاجیکستان احساس می‌کند باید حداقل تا حدی نسبت به قوم تاجیک در افغانستان ابراز همدردی کند.
پویایی ایدیولوژیک نیز مرتبط است. در حالی که همه کشورهای آسیای مرکزی به شدت سکولار هستند، اما ازبیکستان و ترکمنستان رویکرد عمدتاً عملی در روابط با طالبان اتخاذ کرده‌اند. در مقابل، تاجیکستان هرگونه تعامل سیاسی با طالبان را تهدیدی برای سکولاریسم خود می‌بیند.
امنیت مرزی و افراط‌گرایی خشونت‌آمیز
در میان تمامی کشورهای آسیای مرکزی، تاجیکستان طولانی‌ترین مرز را با افغانستان دارد و دولت دوشنبه مدت‌هاست که تهدیدات امنیتی شدیدی را از جانب افغانستان احساس کرده است. این امر ما را به جماعت انصارالله می‌رساند.
جماعت انصارالله گروهی متشکل از افراط‌گرایان تاجیک است که در ۲۰۱۰ تأسیس شد و به دنبال سرنگونی دولت فوق، سکولار تاجیکستان است. این سازمان اعضای خود را از داخل افغانستان و تاجیکستان جذب می‌کند. انصارالله که در تاجیکستان ممنوع شده است، سابقه انجام حملات در داخل این کشور آسیای مرکزی را دارد. اندکی قبل از فروپاشی دولت غنی، طالبان “تا حدی” جماعت انصارالله را مسئول تامین امنیت مرز ۸۴۳ مایلی افغانستان-تاجیکستان تعیین کردند.
اگرچه امارت اسلامی پناه دادن به گروه‌های مسلحی را که تهدیدی به امنیت کشورهای آسیای مرکزی است، رد می‌کند، اما مقامات دوشنبه نیز این ادعا را تکذیب می‌کند.
فراتر از پرسش‌ها پیرامون جماعت انصارالله، راه‌های دیگری نیز وجود دارد که دوشنبه طالبان را تهدیدی مستقیم به صلح و ثبات در تاجیکستان می‌داند. آدام روسل، سردبیر  در Militant Wire، توضیح داد: “کانال‌های رسانه‌های اجتماعی طرفدار طالبان نیز به شدت از دولت تاجیکستان انتقاد می‌کنند و کانال‌های رسانه‌های اجتماعی تاجیکی‌زبان را اداره می‌کنند.”

وی افزود: “همچنین نگرانی‌هایی در مورد قاچاق مواد مخدر از طریق مرز به تاجیکستان وجود دارد که با وجود تلاش‌های طالبان برای متوقف کردن تجارت در سایر نقاط کشور افزایش یافته است. این احتمال وجود دارد که انصارالله در قاچاق مواد مخدر به تاجیکستان نیز مشغول باشد.”
در این زمینه، قابل درک بود که چرا تاجیکستان در دوره درست قبل از بازپس‌گیری قدرت توسط طالبان، در اگست ۲۰۲۱، امنیت را در امتداد مرز خود با افغانستان افزایش داد.

عدم مشارکت متقابل
از دید دوشنبه، حذف تاجیک‌ها از حکومت توسط طالبان مشکل‌ساز است. هم دلایل ملی‌گرایانه و هم دلایل امنیتی پشت آن است. مقامات تاجیکستان بر این باورند که به حاشیه راندن تاجیک‌ها توسط طالبان، خطر سوق دادن بیشتر آن‌ها را به سمت گروه‌های افراطی خشونت‌آمیز، به‌ویژه داعش-خراسان که تهدیدی امنیتی برای دوشنبه به شمار می‌رود، در پی دارد.
با این حال، درخواست‌هایی که از دوشنبه برای تشکیل حکومت فراگیر می‌آید، با واقعیت حکومت استبدادی رحمان که هیچ مخالفتی را حتی با اسلام معتدل برنمی‌تابد، در تضاد است. این موضع ناقض مفاد توافق‌نامه صلح تاجیک در سال ۱۹۹۷ با میانجی‌گری سازمان ملل است که به جنگ داخلی پنج ساله این کشور نقطه پایان گذاشت. حکومت رحمان با نشانه‌های ظاهری تقوای اسلامی به شدت برخورد می‌کند. مقامات تاجیکستان به تازگی محدودیت‌های جدیدی را برای پوشیدن حجاب در اماکن عمومی اعمال کرده‌اند. چنین اقداماتی به افراط‌گرایی خشونت‌آمیز دامن می‌زند و شهروندان تاجیک را به سمت داعش سوق می‌دهد – نگرانی مهمی نه تنها برای طالبان، بلکه برای بسیاری سایر کشورها که از تروریزم آن آسیب دیده‌اند، از جمله روسیه و ترکیه.

تعامل عملی
اگرچه موضع رسمی تاجیکستان این است که امارت اسلامی غیرقانونی است و دوشنبه با ایده کشورهایی که طالبان را به رسمیت می‌شناسند مخالف است، اما این دولت آسیای مرکزی در مورد واقعیت‌های افغانستان پسا-امریکا چاره‌ای جز سازگاری عملی نداشته است. دولت تاجیکستان برای همکاری با طالبان در روابط اقتصاد فرامرزی و مبارزه با داعش تلاش کرده است.

سرویس‌های اطلاعاتی دولت تاجیکستان و امارت اسلامی نیز جلساتی برای گفت‌وگو درباره تهدید داعش داشته‌اند، حتی اگر اطلاعات اندکی در مورد چنین تعاملی در دسترس عموم باشد. این‌که آیا تصور مشترک تهدید داعش برای ایجاد رابطه بهتر بین دوشنبه و حاکمان اسلام‌گرا در کابل کافی است یا خیر، مشخص نیست، اما کارشناسان تردیدهای خود را دارند. این امر در وهله اول به دلیل موضوع پابرجای جماعت انصارالله است که به نظر می‌رسد روابط منفی تاجیکستان-طالبان را تضمین می‌کند.
آدام روسل معتقد است: “تهدیدی که توسط داعش مطرح است، می‌تواند همکاری امنیتی بین دوشنبه و طالبان را تحریک و تشویق کند، اما برای تحقق این امر، باید در تهدیدات جماعت انصارالله علیه تاجیکستان کاهش چشم‌گیری به‌وجود آید.

این‌که آیا طالبان برای دستیابی به این هدف از قدرت کافی بر جماعت انصارالله استفاده می‌کند یا خیر، مشخص نیست و تا زمانی که این اتفاق نیفتد، همکاری معنادار بین دو کشور بعید به نظر می‌رسد.”
در آینده قابل پیش‌بینی، روابط تاجیکستان و طالبان احتمالا تا حد زیادی سرد باقی خواهد ماند. تعامل عملی در تجارت و پذیرش واقعیت حاکمیت امارت اسلامی در افغانستان توسط همسایگان تاجیکستان و همچنین شرکای مهم خارجی مانند روسیه، چین و ایران، ممکن است از اصطکاک‌ها بکاهد. اما پرسش آزاردهنده در مورد امنیت، ایدیولوژی و ناسیونالیزم همچنان روابط تاجیکستان-طالبان را مخدوش خواهد کرد.

نویسندگان: الدار محمدوف، کارشناس سیاست خارجی مستقر در بروکسل
جورجیو کافایرو، مدیر اجرایی نهاد تجزیه و تحلیل گلف استیت، استادیار دانشگاه جورج تاون و عضو کمکی در پروژه امنیت امریکا
منبع: نشنل انترست –  National Interest