ترجمه و تلخیص: سید طاهر مجاب
خبرگزاری دید: پس از بازگشت طا-لبان به قدرت در ۲۰۲۱، افغانستان به اهمیت گذار از انزواگرایی دیپلماتیک پی برد. طا-لبان در مواجهه با کمبودهای اقتصادی، کمبود کمک‌های خارجی و بحران شدید آب، نگران ثبات در کشور شده‌اند؛ می‌دانند که باید در فعالیت‌های اقتصادی شرکت کنند. از طرفی از آنجایی که مقامات ایالات متحده علناً اذعان می‌کنند که توجه آن‌ها به اوکراین و اسراییل معطوف شده است، اما این را نیز مطرح می‌کنند که برقرار کردن موازنه بین اجرا و تطبیق تحریم‌ها و همزمان کمک به کابل دشوار است. بی‌میلی امریکا به تعامل مجدد با افغانستان پس از شوک خروج واشنگتن، توانایی ایالات متحده برای ارایه کمک را تضعیف می‌کند، چه رسد به تسهیل توسعه و برقراری ثبات در افغانستان.
کشورهای آسیای مرکزی که در قلب اوراسیا قرار دارند، خود را در موقعیت دشوار جیوپولیتیکی می‌بینند. تاجیکستان، ترکمنستان، ازبیکستان، قزاقستان و قرقیزستان که از لحاظ تاریخی با روسیه و از لحاظ جغرافیایی نزدیک به چین و آسیای جنوبی قرار دارند، از زمان به دست آوردن استقلال در ۱۹۹۱ تعامل متوازن و متعادلی با بازیگران خارجی داشته‌اند. جمهوری‌های آسیای مرکزی که تحت نفوذ سیاسی و امنیتی روسیه باقی مانده‌اند، تعامل اقتصادی چین را پذیرفته و از سرمایه‌گذاری‌های غرب استقبال کرده‌ند، اما ارتباط اقتصادی محدودی با جنوب آسیا برقرار کرده است. افغانستان که ناپایدار و ناامن است، نقش تعیین شده‌ای در طول رقابت جیوپولیتیکی قرن هجدهم ایفا کرده است و شبه قاره هند تحت کنترل بریتانیا را از کشورهای وابسته روسیه در آسیای مرکزی جدا می‌کند. آسیای مرکزی مدرن، در حالی که از نظر جغرافیایی به آسیای جنوبی نزدیک است، طی ۱۵۰ سال گذشته از این شبه‌قاره دور مانده است.
پس از بازگشت طا-لبان به قدرت در ۲۰۲۱، افغانستان به اهمیت گذار از انزواگرایی دیپلماتیک پی برد. طا-لبان در مواجهه با کمبودهای اقتصادی، کمبود کمک‌های خارجی و بحران شدید آب، نگران ثبات در قلمروش شده‌اند؛ می‌دانند که باید در فعالیت‌های اقتصادی شرکت کنند، اما نسبت به صحت مشارکت‌های منطقه‌ای مشکوک هستند. چین به طا-لبان دست داده و اولین کشور بزرگی است که در فبروری ۲۰۲۴ روابط دیپلماتیک با آن‌ها برقرار کرد. کابل پذیرای اقدامات چین بوده است، اما طا-لبان نسبت به توسعه‌طلبی چین محتاط هستند. روسیه، با وجود عدم شناسایی رسمی، در گفت‌وگو پیرامون تهدیدات منطقه‌ای میزبان طا-لبان بوده و متعهد به تامین مالی بیشتر به افغانستان شده است. هم روسیه و هم چین باید مرز دقیقی بین همکاری با حکومت بنیادگرای طا-لبان و مهار جنبش‌های رادیکال اسلامی در سرزمین‌های خود تدبیر کنند.
تعامل با آسیای مرکزی از طرق مختلف
به‌رغم عدم رسمیت‌شناسی دیپلماتیک، تجارت بین ازبیکستان و افغانستان در ۲۰۲۳ شش برابر شد که با وجود حاکمیت طا/لبان، نشانگر شکوفایی است. تجارت روند صعودی اندکی را در اقتصاد افغانستان تسهیل کرد. مهم‌تر از آن، اهمیت جیواستراتژیک افغانستان با طرح‌هایی برای ساخت خط آهن فرا افغانستان، از طریق مزار شریف و لوگر تقویت می‌شود که ازبیکستان و پاکستان را به هم متصل می‌کند. در جولای ۲۰۲۳، مقامات اسلام‌آباد، کابل و تاشکند برای تأیید تعهد شان نسبت به این پروژه در پاکستان ملاقات کردند. قرار است این خط آهن هزینه‌های تجاری بین ازبیکستان و پاکستان را بیش از ۴۰ درصد کاهش دهد. با افزایش همکاری‌های منطقه‌ای، روابط دیپلماتیک نیز افزایش می‌یابد. در نوامبر، مقامات پاکستان، ازبیکستان و افغانستان نشست سه‌جانبه تجارت و ترانزیت را با هدف تسریع مسیرهای تجاری و کاهش هزینه‌های حمل و نقل افتتاح کردند. ازبیکستان به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی که با سایر کشورها و افغانستان هم‌مرز است، در توسعه هرگونه ابتکار چندجانبه منطقه‌ای حیاتی است. اهمیت ازبیکستان با توجه به رقابت بین تمام قدرت‌های بزرگی که برای وفاداری به آن رقابت می‌کنند – از توافق‌های تجاری و سرمایه‌گذاری چین، تعهد روسیه به ساخت نیروگاه هسته‌ای گرفته تا دعوت مجدد برای پیوستن به اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه – واضح و آشکار است. امریکا نیز توجه دیپلماتیک عمیقی به ازبیکستان، «مرکزی‌ترین» کشور آسیای مرکزی، دارد.
روابط جنجالی‌تر طا-لبان با تاجیکستان نمایان‌گر خشونت فرامرزی و جنایات سازمان‌یافته است. در جنوری ۲۰۲۴، محمد یعقوب مجاهد، سرپرست وزارت دفاع افغانستان ادعا کرد که تعداد زیادی از تاجیک‌ها و همچنین پاکستانی‌ها توسط نیروهای امنیتی طا-لبان کشته یا دستگیر شده‌اند و گزارش داد که خارجی‌ها در قاچاق همدست بودند. حتی قبل از ۲۰۲۱، طا-لبان از جماعت انصارالله ملقب به «طا-لبان تاجیک» به عنوان مرزبان در مناطق پراکنده مرزی استفاده می‌کردند.
در اگست ۲۰۲۳، مقامات تاجیک ادعا کردند که یک حمله تروریستی را خنثی کردند، اما اتکای طا-لبان به دوشنبه ناهماهنگی به‌وجود آورده است. رهبری طا/لبان بر این باور است که افغانستان بیش از حد به پرسونل امنیتی تاجیکستان وابسته شده است و دوشنبه برای به چالش کشیدن حکومت طا-لبان به مناطق مرزی تجاوز می‌کند. در نشست سال ۲۰۲۳ سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه (CSTO)، طا-لبان پیشنهاد دولت تاجیکستان برای ایجاد کمربند امنیتی در اطراف افغانستان را رد کرد. تثبیت روابط تاجیکستان و افغانستان بدون شک بزرگ‌ترین چالش برای تعامل با افغانستان از طریق آسیای مرکزی است.
در مقابل، ترکمنستان تعادل حساسی را با افغانستان حفظ کرده است. ترکمنستان که ظاهراً به سیاست بی‌طرفی خود متعهد است، باید روابطش را با افغانستان با توجه به مرزهای طولانی و اتکا به ترتیبات اشتراک آب مدیریت کند. کانال قوش‌تپه که در حال حاضر در شمال افغانستان ساخته می‌شود، مقادیر قابل توجهی آب را از آمودریا، مرز طبیعی افغانستان با تاجیکستان، ازبیکستان و ترکمنستان، منحرف خواهد کرد. ترکمنستان که در پایین‌دست قرار دارد، بیشترین تأثیر را متحمل خواهد شد. ترکمنستان برای تامین منابع آبی مناطق جنوبی‌اش، گفت‌وگوها را با افغانستان ادامه داده است. ایالات متحده، که ساخت این کانال را از طریق یواس‌ای‌آی‌دی USAID در طول اشغال افغانستان ترویج کرد، ممکن از تخصص خود برای تعامل با هر دو طرف با هدف همکاری بیشتر استفاده کند.
آیا ایالات متحده می‌تواند دوباره وارد تعامل شود؟
تعامل ایالات متحده با طا-لبان همواره خطر مشروعیت بخشیدن به حکومت آن‌ها را در پی دارد. با این حال، کمک‌های بشردوستانه واشنگتن از طریق آسیای مرکزی کمک‌های حیاتی را برای مردم مأیوس افغانستان فراهم می‌کند. تعهد کمک‌های امنیتی امریکا، که در اجلاس c۵+۱ سال ۲۰۲۳ انجام شد، برای کشورهای آسیای مرکزی تضمین حیاتی است؛ یعنی این‌که گزینه‌های بدیل احتمالی برای همکاری امنیتی خارج از اتحاد دفاعی به رهبری روسیه و ابتکارات امنیتی منطقه‌ای نوپای چین وجود دارد. از آنجایی که مقامات ایالات متحده علناً اذعان می‌کنند که توجه آن‌ها به اوکراین و اسراییل معطوف شده است، اما این را نیز مطرح می‌کنند که برقرار کردن موازنه بین اجرا و تطبیق تحریم‌ها و همزمان کمک به کابل دشوار است. بی‌میلی امریکا به تعامل مجدد با افغانستان پس از شوک خروج واشنگتن، توانایی ایالات متحده برای ارایه کمک را تضعیف می‌کند، چه رسد به تسهیل توسعه و برقراری ثبات در افغانستان.
واضح است که جمهوری‌های آسیای مرکزی روی نفوذ امریکا در منطقه بیش از حد حساب باز کرده‌اند. در مقابل، جمهوری‌های آسیای مرکزی خود این پتانسیل را دارند که در اهرم دسترسی واشنگتن به افغانستان تحت کنترول طا-لبان نقش ایفا کنند، زیرا در هماهنگی اتصال انرژی، منابع آب و حمایت از صنعت این کشور کمک کرده‌اند. به این ترتیب، جمهوری‌های آسیای مرکزی در استقرار حضور ایالات متحده در منطقه نقش مهمی دارند و در پویایی‌های در حال تغییر آسیای جنوبی – مرکزی نیز نقش محوری خواهند داشت.
نویسنده: جاشوا باوز و پیتر کراسنوپولسکی
منبع: Diplomatic Courier – دیپلماتیک کوریر
