معمای تاجیکستان با افغانستان چگونه است؟

مترجم: سیدطاهر مجاب – خبرگزاری دید

خبرگزاری دید: اگر دولت تاجیکستان و طالبان بتوانند به آتش‌بس پایدار برسند و نوعی همکاری برقرار کنند، سطح تهدید برای تاجیکستان کاهش می‌یابد. نگرانی دولت‌ها و سازمان‌های خارجی برای امنیت تاجیکستان نیز کاهش می‌یابد. صلح با طالبان می‌تواند میزان کمک‌های مالی و امنیتی خارجی را که تاجیکستان به آن عادت کرده است، به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

سیاست‌های تاجیکستان در قبال افغانستان تحت حاکمیت طالبان به لحظه‌ای حساسی نزدیک می‌شود. امامعلی رحمان، رییس‌جمهور تاجیکستان و دولت او همواره طالبان را به‌عنوان تهدید تلقی کرده‌اند و این موضع از زمان بازگشت طالبان به قدرت در آگست ۲۰۲۱ تغییر نکرده است. با این حال، تهدید بزرگ‌تری علیه تاجیکستان در حال شکل‌گیری در افغانستان است که برای خنثا کردن آن ممکن به همکاری طالبان نیاز باشد. علاوه بر این، سایر کشورهای آسیای مرکزی و چین، ایران و روسیه با حکومت طالبان تعامل دارند. تاجیکستان در حال از دست دادن فرصت‌هایی است که این کشورها در افغانستان پی‌ریزی می‌کنند. پیروی از این کشورها تاجیکستان را با مشکلات متفاوتی مواجه می‌کند. مقامات تاجیکستان نزدیک به ۳۰ سال است که به مردم این کشور و جامعه جهانی در مورد تهدید طالبان هشدار می‌دهند. موضع سفت و سخت تاجیکستان در برابر حکومت طالبان، حمایت دولت رحمان را از سوی مردم تاجیکستان و سایر کشورها به همراه داشته است. توضیح صلح با طالبان برای شهروندان تاجیک دشوار خواهد بود. همچنین یکی از بزرگ‌ترین مشوق‌های دولت‌های خارجی برای ادامه ده‌ها سال حمایت مالی و امنیتی سخاوت‌مندانه از دولت رحمان را از بین خواهد برد.

دشمنان اولیه
رییس جمهور رحمان در میان رهبران کنونی کشورهای هم‌مرز با افغانستان بی‌نظیر است. او تنها رهبری است که در زمان حکومت طالبان بر افغانستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ در قدرت بود.
در اواخر دهه ۱۹۹۰، همه روسای جمهور آسیای مرکزی، به جز رییس جمهور ترکمنستان، طالبان را تهدید تلقی می‌کردند و از هرگونه تماس با آن‌ها اجتناب می‌کردند. دولت رحمان و دولت اسلام کریم‌اف، رییس جمهور وقت ازبیکستان، به گروه‌های قومی تاجیک و ازبیک که با طالبان در شمال افغانستان می‌جنگیدند، کمک کردند. خطر بالقوه طالبان در جنگ داخلی تاجیکستان بین ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷ به‌شدت احساس شد. حریف میدان نبرد علیه دولت رحمان، اپوزیسیون متحد تاجیکستان بود؛ ایتلافی از گروه‌هایی که حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان (IRPT) ستون فقرات آن بود. در سال‌های اولیه پسا-ظهور طالبان، بیشتر مردم اطلاعات اندکی در مورد این گروه داشتند، جز این‌که آن‌ها را افراط‌گرایان اسلامی می‌دانستند.
رحمان دلایلی داشت که یکی از شدیدترین منتقدان طالبان باشد. سایر دولت‌ها که از پیشروی طالبان از طریق افغانستان نگران بودند، همچنین دیدند که تاجیکستان، فقیرترین کشور آسیای مرکزی که از عمق جنگ داخلی پنج ساله بیرون آمده، به کمک نیاز دارد تا اطمینان حاصل شود طالبان نمی‌توانند جای پایی یا هوادارانی در داخل تاجیکستان پیدا کنند. پس از ورود نیروهای خارجی به این کشور، طالبان و سایر گروه‌های شبه‌نظامی در شمال افغانستان به فعالیت‌شان ادامه دادند. تاجیکستان به خط مقدم جنگ علیه تروریزم تبدیل شد و رحمان متوجه شد که هشدار در مورد تهدیدات از جانب افغانستان باعث شده کشورها و سازمان‌ها کمک‌های مالی و امنیتی بیشتری ارسال کنند.
ادامه مخالفت او با طالبان پس از آگست ۲۰۲۱ باعث دعوت رحمان برای بازدید از پارلمان اروپا و فرانسه در اکتوبر ۲۰۲۱ شد.

مرز امن‌تر
دولت تاجیکستان به‌آرامی روابطش را با طالبان گسترش می‌دهد. اولین تماس گزارش شده پس از آن رخ داد که ستیزه‌جویان داعش خراسان (ISK) در ۷ می ۲۰۲۲ چندین راکت از شمال افغانستان به سمت تاجیکستان پرتاب کردند. ثمرالدین چویان‌زاده افسر سابق امنیتی تاجیکستان در ۱۴ می برای دیدار با نمایندگان طالبان به کابل سفر کرد. طالبان قبل از خروج نیروهای خارجی از افغانستان با حملات پراکنده داعش خراسان روبرو بودند و این حملات تا امروز ادامه دارد. طالبان ادعا می‌کنند که در میان شبه‌نظامیان داعش که در سه سال گذشته کشته یا اسیر کرده‌اند، برخی شهروندان تاجیکستان هستند.
درست چند هفته قبل از سفر چویان‌زاده به کابل، داعش تبلیغاتش را برای سربازگیری به زبان تاجیکی افزایش داد و تاجیک‌ها را در افغانستان و تاجیکستان مخاطب قرار داد.
شبه‌نظامیان جماعت انصارالله، گروه تروریستی با منشأ تاجیکستان، در سال‌های پایانی حضور نیروهای خارجی در افغانستان با طالبان متحد شدند. در ماه‌های اول پس از بازپس‌گیری افغانستان توسط طالبان، زمانی که دولت تاجیکستان و طالبان تهدیدها علیه یکدیگر تبادل می‌کردند، طالبان شبه‌نظامیان جماعت انصارالله را که به سلاح‌های امریکایی مجهز بودند، مستقر کردند.
بر اساس گزارش‌ها در فبروری ۲۰۲۴، مقامات تاجیکستان و طالبان به درخواست تاجیکستان در اواخر ۲۰۲۳ ملاقات کردند تا در مورد آنچه که باید با جنگجویان جماعت انصارالله انجام دهند، گفت‌وگو کنند. بنا بر گزارش‌ها، مقامات تاجیکستان خواستار استرداد شبه‌نظامیان جماعت انصارالله به تاجیکستان بودند. در عوض، طالبان پیشنهاد داد که در مذاکرات بین دو گروه میانجی باشد.

رهبری جماعت انصارالله گفت که تنها در صورتی گفت‌وگو خواهند کرد که دولت تاجیکستان چندین شرط غیرمنطقی – برای مقامات تاجیکستان – از جمله اعلام تاجیکستان به‌عنوان کشور اسلامی و خروج نیروهای روسی مستقر در تاجیکستان را برآورده کند.
با این حال، تماس‌ها بین تاجیکستان و طالبان برقرار شده بود. در آگست ۲۰۲۴، سایمین یتیموف، رهبر سرویس امنیتی تاجیکستان، از کابل بازدید کرد تا در مورد تقویت روابط بین تاجیکستان و طالبان گفت‌وگو کند.
جدای از ستیزه‌جویان، تاجیکستان در حال از دست دادن مسیرهای تجاری از طریق افغانستان است که در حال برنامه‌ریزی هستند یا به آرامی باز می‌شوند.
قزاقستان، ترکمنستان و ازبیکستان همگی با مقامات طالبان برای بهبود ارتباط بین آسیای مرکزی و افغانستان کار می‌کنند و امیدوارند مسیرهای تجاری پیشنهادی را به ایران و دریای عرب گسترش دهند. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به راه‌آهن ترانس-افغانستان که ازبیکستان (و از طریق ازبیکستان، سایر کشورهای آسیای میانه) را به پاکستان وصل می‌کند، اشاره کرد.
راه‌آهن پیشنهادی دیگر، خط ۲۵۰ مایلی تاجیکستان-افغانستان-ترکمنستان (TAT) است. قدمت این پروژه به بیش از یک دهه قبل بر می‌گردد. با این حال، در آگست ۲۰۲۴، وزارت حمل‌و‌نقل تاجیکستان پروتکلی را با آژانس همکاری بین‌المللی کوریا برای مطالعه امکان‌سنجی بخش راه‌آهن ۳۰ مایلی تاجیکستان امضا کرد. عظیم ابراهیم، وزیر حمل و نقل تاجیکستان، گفت که این خط تاجیکستان را به بازارهای جنوب آسیا متصل می‌کند، و جئون سونگ سیک، سفیر موقت کوریای جنوبی در تاجیکستان، گفت که این راه‌آهن “تاجیکستان را قادر می‌سازد تا به مسیرهای دریایی دسترسی داشته باشد و به یک حلقه مهم در حمل و نقل بین‌المللی تبدیل شود.” چین نیز به‌عنوان بخشی از مسیر تجاری چندوجهی که از شرق تاجیکستان به مرز چین می‌رسد، علاقه نشان داده است.
تاجیکستان از زمان بازگشت طالبان به قدرت به صادرات برق به افغانستان ادامه داده است. خطوط انتقال برق در طول سال‌هایی که نیروهای خارجی در افغانستان بودند و در ماه‌های پس از تسلط طالبان، توسط طالبان ساخته شد. محموله‌های برق تاجیکستان به افغانستان یکی از تنها پیوندهایی بود که با همسایه جنوبی حفظ شده است. طالبان اوایل گفته بود که هزینه برق را می‌پردازند و به قول خود عمل کردند.
در فبروری ۲۰۲۴، بانک جهانی اعلام کرد که ساخت خط برق آسیای مرکزی-آسیای جنوبی (کاسا-۱۰۰۰) از سر گرفته شده است. هدف این پروژه استفاده از نیروگاه‌های برق آبی در قرقیزستان و تاجیکستان برای آوردن هزار مگاوات (MW) برق به پاکستان و ۳۰۰ مگاوات به افغانستان است.

داد و ستد
از زمان استقلال تاجیکستان در سال ۱۹۹۱، افغانستان منبع دایمی نگرانی بوده است. برای تاجیکستان، تفاهم دوستانه با طالبان بیان‌گر احساس بی‌سابقه امنیت و فرصت‌های اقتصادی و تجاری است.
با این حال، پیچید‌گی‌ها و نواقص وجود دارد.
رحمان طی ۳۰ سال گذشته بارها طالبان را تهدیدی برای امنیت تاجیکستان و آسیای مرکزی دانسته است.
رحمان از زمانی که طالبان به قدرت بازگشته اند به وضعیت اسف‌بار قوم تاجیک‌ در افغانستان اشاره کرده و خواستار تشکیل دولت فراگیر شده است. این اظهارات باعث جلب حمایت عمومی در تاجیکستان از سوی رحمان شده است.
رحمان چگونه به مردم خود توضیح می‌دهد که طالبان می‌توانند شریک تاجیکستان باشند؟
رحمان با تاکید بر حساسیت این مشکل، حزب اسلامی رنسانس تاجیکستان IRPT را ممنوع کرد و گفت که آن‌ها یک گروه تروریستی هستند. قبل از ممنوعیت، این حزب IRPT دومین حزب سیاسی بزرگ در تاجیکستان پس از حزب دموکراتیک خلق تاجیکستان به رهبری رحمان بود. توافق‌نامه صلح تاجیکستان در ۱۹۹۷ نمایندگان حزب رنسانس IRPT را در مناصب دولتی منصوب کرد. تا سال ۲۰۱۵، حزب اسلامی رنسانسIRPT نمایندگانی در مجلس سفلی تاجیکستان داشت.
حزب اسلامی رنسانس تاجیکستان بسیار معتدل‌تر از طالبان افراطی ارتدوکس است که حکومت وحشیانه آن در اواخر دهه ۱۹۹۰ به حکومت فعلی منتقل شده است. بنابراین، چگونه حزب رنسانس می‌تواند چنین تهدیدی باشد؟ و چگونه طالبان می‌توانند حزبی باشند که مقامات تاجیکستان می‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند؟
مهم‌تر از آن، دولت تاجیکستان از همسایگی با افغانستان ناپایدار و تهدیدآمیز سود زیادی برده است. تاجیکستان همیشه وابسته به کمک‌های مالی بوده و کمک‌های سخاوت‌مندانه‌ای دریافت کرده است، زیرا این کشور خط مقدم در برابر رادیکالیزم اسلامی بوده که از افغانستان بیرون آمده است.
برنامه‌های اجتماعی، آموزش، تصفیه آب، پروژه‌های انرژی و غیره توسط سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای منفرد تامین شده است. بخشی از کمک‌ها برای بهبود وضعیت اجتماعی و اقتصادی تاجیکستان و تقویت عزم مردم این کشور در برابر فریب و سربازگیری گروه‌هایی مانند طالبان یا داعش بوده است.

همکاری امنیتی احتمالاً مهم‌ترین مزیتی است که تاجیکستان دریافت کرده است.
در ۱ سپتمبر ۲۰۲۱، سفارت ایالات متحده در تاجیکستان در وب‌سایت خود اعلام کرد که پروژه‌ای با بودجه ایالات متحده به تازگی راه‌اندازی شده است تا تأسیسات جدیدی برای واحد گارد مرزی تاجیکستان مستقر در امتداد مرز با افغانستان ایجاد کند. در این بیانیه آمده است که برخی افزودنی‌های جدید «به گشت مرزی این امکان را می‌دهد که در پاسخ به تهدیدات، نیروها را به‌سرعت در مناطق مرزی مستقر کند». این بیانیه خاطرنشان کرد که از سال ۲۰۰۲، دولت ایالات متحده بیش از ۳۰۰ میلیون دالر برای تعمیر یا بازسازی ۱۲ پست مرزی، ۹ گذرگاه مرزی و سه مرکز آموزشی برای مرزبانان هزینه کرده است. ایالات متحده همچنین به مرزبانان تاجیکستان کمک‌های غیرکشنده شامل تجهیزات نظارت بر مرز، تجهیزات دید در شب، واسطه نقلیه، موتور چهارچرخ و سگ‌های موادیاب ارایه کرده است.
اتحادیه اروپا به‌عنوان بدنه و تک تک کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ناتو، روسیه، چین و سایر احزاب نیز تجهیزات نظامی و یونیفرم تهیه کرده و امکاناتی را برای نیروهای مرزی ساخته‌اند.

نتیجه‌‌گیری
اگر دولت تاجیکستان و طالبان بتوانند به آتش‌بس پایدار برسند و نوعی همکاری برقرار کنند، سطح تهدید برای تاجیکستان کاهش می‌یابد. نگرانی دولت‌ها و سازمان‌های خارجی برای امنیت تاجیکستان نیز کاهش می‌یابد. صلح با طالبان می‌تواند میزان کمک‌های مالی و امنیتی خارجی را که تاجیکستان به آن عادت کرده است، به میزان قابل توجهی کاهش دهد.
در یک تناقض عجیب، بی‌ثباتی در افغانستان برای دولت رحمان خوب بوده است. با این حال، ثبات سخت در افغانستان که توسط طالبان تحمیل شده است، می‌تواند صدها میلیون دالر کمک را که طی سه دهه از دولت تاجیکستان حمایت کرده است، متوقف کند.

نویسنده: بروس پانییر
منبع: پژوهشکده سیاست خارجی – Foriegn Policy Research Institute