طالبان و آب‌های مرزی؛ نبرد خاموش در سایه دیپلماسی
مترجم: سید طاهر مجاب – خبرگزاری دید
خبرگزاری دید: طالبان مصمم است که حقوق آب افغانستان به‌ویژه از آمودریا را تامین کند. افغانستان ۳۰ درصد از جریان این رودخانه را به خود اختصاص می‌دهد، در حالی که ازبیکستان ۶ درصد و ترکمنستان ۱ درصد سهم دارد. با این حال، افغانستان فقط ۲ درصد از کل ذخیره این رودخانه را مصرف می‌کند، در حالی که ازبیکستان ۴۸.۲ درصد و ترکمنستان ۳۵.۸ درصد را مصرف می‌کنند. انتظار می‌رود که کانال قوش تپه جریان آب به مناطق پایین‌دست را تا ۱۵ درصد کاهش دهد و نگرانی‌های کشورهای پایین‌دست را در مورد منابع آب در آینده افزایش دهد.
از زمان تصرف افغانستان در آگست ۲۰۲۱، حکومت طالبان با کشورهای همسایه، به‌ویژه بر سر مسایل آب و امنیت منطقه‌ای دچار تنش بوده است. تنش‌ها با ایران بر سر حقوق آب و حملات حکومت سرپرست به پاکستان بر چالش‌هایی تاکید دارد که اهمیت افغانستان را در ثبات منطقه‌ای نشان می‌دهد. تاجیکستان حضور نظامی‌اش را در امتداد مرز با افغانستان تقویت و با روسیه رزمایش‌های مشترکی انجام داده است.
چین که مرز کوتاهی با افغانستان دارد، از سال ۲۰۲۱ به این‌سو چندین اقدام نظامی روی دست گرفته است. این اقدامات شامل رزمایش‌های مشترک با تاجیکستان و ایجاد یک پایگاه نظامی در نزدیکی مرز افغانستان-تاجیکستان است. ازبیکستان و ترکمنستان، مانند سایر همسایگان، حضور نظامی‌اش را در امتداد مرزهای افغانستان افزایش داده‌اند. ازبیکستان در تمرینات مشترک مبارزه با تروریزم با روسیه شرکت کرده که نشان‌دهنده نگرانی فزاینده در مورد بی‌ثباتی ناشی از افغانستان است.
این اقدامات نگرانی کشورهای آسیای مرکزی را در مورد خطرات ناشی از سرایت بی‌ثباتی به قلمرو آن‌ها انعکاس می‌دهد. در منطقه‌ای که از قبل متشنج است، هر گونه تشدید بیشتر می‌تواند آتش درگیری گسترده‌تری را شعله‌ور کند. ماهیت غیرقابل پیش‌بینی حکومت طالبان، همراه با بحران‌های داخلی افغانستان، شکنندگی منطقه را بیشتر تشدید می‌کند.
کمبود آب این پتانسیل را دارد که به نقطه عطف درگیری در منطقه تبدیل شود، زیرا افغانستان و همسایگانش برای دسترسی به منابع محدود رقابت می‌کنند.
سال‌هاست که خشک‌سالی، سیل و نوسانات شدید دما افغانستان را گرفتار خود کرده است. چنین بلایایی با تغییرات آب و هوایی وخیم می‌شود. در تلاش برای کاهش خسارات، طالبان چندین پروژه زیربنایی کلیدی از جمله کانال قوش‌تپه را در شمال افغانستان به هدف رسیدگی به بحران آب در این کشور از سر گرفته است.
امنیت آب نیز برای ازبیکستان و ترکمنستان موضوع حیاتی است. ازبیکستان به‌دلیل تغییرات آب و هوایی، با کاهش سطح رودخانه‌ها و کاهش بارندگی و کمبود شدید آب دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. سرانه مصرف آب بین سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۲۲ به نصف کاهش یافته است. ترکمنستان که به‌عنوان کشوری با تنش آبی «بسیار بلند» طبقه‌بندی می‌شود، به‌شدت به آب رودخانه‌های فرامرزی متکی است.
رودخانه آمودریا منبع آب حیاتی برای افغانستان و همسایگان شمالی‌اش است. قبل از ظهور طالبان، کشورهایی مانند ازبیکستان و ترکمنستان کم‌تر نگران پروژه‌هایی مانند کانال قوش‌تپه بودند که به‌دلیل حملات طالبان به تعویق افتاده بود. اکنون وضعیت به‌طرز چشم‌گیری تغییر کرده است. همسایگان شمالی افغانستان به‌شدت نگران امنیت آب، به‌ویژه جریان آمودریا به قلمرو‌شان هستند.
رهبری طالبان، بر خلاف حکومت‌های سیاسی متعارف، با ایدیولوژی مذهبی هدایت می‌شود. بسیاری اعضای آن روحانیون مذهبی (ملاها) هستند که معتقدند شریعت راه‌حل همه مسایل است. این طرز فکر، همراه با بی‌توجهی به هنجارهای بین‌المللی، تلاش‌ها برای حل و فصل اختلافات مربوط به آب را از طریق دیپلماتیک پیچیده می‌سازد. عبداللطیف منصور، فرمانده سابق جهادی که در حال حاضر تحت تحریم‌های سازمان ملل است، اکنون ریاست وزارت انرژی و آب افغانستان را بر عهده دارد که رویکرد غیرسنتی آن‌ها را نسبت به حکومت‌داری نشان می‌دهد.
افغانستان در میان کشورهایی است که بیشترین آسیب‌پذیری را در برابر تغییرات آب و هوایی دارر؛ ششمین از نظر خطر بحران و دوازدهمین برای کشورهایی که بیشتر در معرض خطر تغییرات آب و هوایی هستند. بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۳، این کشور ۱۲ درصد کاهش بارندگی را تجربه کرد و بارش برف بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ به میزان ۱۹ درصد کاهش یافت و منطقه شمال بیشترین آسیب را از این تغییرات دید.
طالبان مصمم است که حقوق آب افغانستان به‌ویژه از آمودریا را تامین کند. افغانستان ۳۰ درصد از جریان این رودخانه را به خود اختصاص می‌دهد، در حالی که ازبیکستان ۶ درصد و ترکمنستان ۱ درصد سهم دارد. با این حال، افغانستان فقط ۲ درصد از کل ذخیره این رودخانه را مصرف می‌کند، در حالی که ازبیکستان ۴۸.۲ درصد و ترکمنستان ۳۵.۸ درصد را مصرف می‌کنند. انتظار می‌رود که کانال قوش تپه جریان آب به مناطق پایین‌دست را تا ۱۵ درصد کاهش دهد و نگرانی‌های کشورهای پایین‌دست را در مورد منابع آب در آینده افزایش دهد.
در پاسخ به این نگرانی‌ها، ازبیکستان رویکرد دیپلماتیک اتخاذ کرد، مقامات را به کابل فرستاده و برای ساخت این کانال کمک و همکاری کرده است. این نشان می‌دهد که ازبیکستان پتانسیل حل مسالمت‌آمیز این موضوع را از طریق مذاکره می‌پذیرد. با این حال، ترکمنستان با وجود اتکای شدید به دریای آمو، که آب ۸۰ درصد جمعیتش را از طریق کانال قره‌کوم تامین می‌کند، هنوز اقدام قابل توجهی انجام نداده است.
یکی از راه‌حل‌های بالقوه برای این بحران، استفاده از وابستگی افغانستان به انرژی همسایگانش است. افغانستان ۷۳ درصد انرژی خود را به ازبیکستان و ترکمنستان متکی است. ازبیکستان ۵۷ درصد و ترکمنستان ۱۷ درصد انرژی این کشور را تامین می‌کند. این کشورها می‌توانند از منابع انرژی خود به‌عنوان ابزاری برای چانه‌زنی در مذاکرات با طالبان استفاده و حکومت آن‌ها را تشویق کنند تا در گفت‌وگوهای دیپلماتیک بر سر حقوق آب شرکت کند.
در نهایت، همکاری منطقه‌ای برای جلوگیری از تشدید بحران آب به فاز درگیری ضروری است. جامعه بین‌المللی نمی‌تواند حق افغانستان بر آب را نادیده بگیرد، اما مهم است که اثرات زیست‌محیطی پروژه‌هایی مانند کانال قوش تپه به‌حداقل برسد. آسیای مرکزی در حال حاضر تحت فشار تغییرات آب و هوایی قرار دارد و تنش‌های مرتبط با آب می‌تواند باعث ناآرامی و درگیری شود.
طالبان یک حکومت معمولی نیست که به قوانین بین‌المللی پایبند باشد و رهبران منطقه باید رویکردی عملی اتخاذ کنند. تنش بین ایران و افغانستان بر سر آب در ماه می ۲۰۲۳ هشداری است مبنی بر این‌که وضعیت ناآرام است. مذاکره تنها راه مناسب برای اجتناب از تشدید بیشتر و تضمین ثبات منطقه است.
نویسنده: علی محقی
منبع: انترپرتر – The Interpreter
