راز راه سوم؛ افغانستان و آسیای مرکزی میان واقع‌بینی و خیال‌پردازی
افغانستان هنوز هم یکی از پیچیده‌ترین و بحث‌برانگیزترین نقاط اوراسیا است. پس از به قدرت رسیدن طالبان در ۲۰۲۱، به نظر می‌رسید کشورهای آسیای مرکزی باید میان دوری از حکومت جدید یا تعامل محتاطانه یکی را انتخاب کنند، اما آن‌ها مسیر سومی را برگزیدند: همکاری عمل‌گرایانه بدون نیت‌های سیاسی.
امروز فرصتی تازه برای این کشورها پدید آمده تا افغانستان را نه به‌عنوان منطقه حائل یا منبع بی‌ثباتی، بلکه به‌مثابه عنصری از ساختار نوین منطقه‌ای ببینند.
در عین حال، این کشورها در برقراری روابط سیاسی نزدیک با کابل عجله ندارند. آن‌ها از اظهارات درباره «ادغام» افغانستان به آسیای مرکزی به‌عنوان یک منطقه جیوپولتیک خودداری می‌کنند. تمرکز اصلی بر همکاری‌های عملی در حوزه‌هایی چون ترانسپورت، تجارت، انرژی، امنیت غذایی و کمک‌های انسان‌دوستانه است.
افغانستان، شاهراه منطقه‌ای؟
واقعیت منطقه‌ای در آسیای مرکزی روزبه‌روز بیشتر رنگ اقتصادی می‌گیرد. منطقه اکنون نه‌تنها عرصه رقابت قدرت‌های بزرگ، بلکه محل توسعه شبکه‌های حمل‌ونقل، لوجستیک و انرژی است که افغانستان در آن نقش فزاینده‌ای یافته است.
در حال حاضر، چهار گذرگاه از شش دهلیز بزرگ تحت برنامه همکاری اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی (CAREC) از خاک افغانستان می‌گذرد و این کشور را به تاجیکستان، ازبیکستان و ترکمنستان وصل می‌کند.
امنیت و ایدیولوژی؛ هوشیاری
با وجود نشانه‌هایی از ثبات نسبی در افغانستان، کشورهای آسیای مرکزی همچنان نگران تهدیدات امنیتی و نفوذ ایدیولوژیکی طالبان هستند. حضور جنگجویان گروه‌های تندرو با گرایش آسیای مرکزی، از جمله نگرانی‌های عمده است.
همچنین ایجاد نهادهای مذهبی خاص مانند مدارس دینی جهادی در افغانستان که ممکن است پایگاهی ایدیولوژیک برای فراتر از مرزهای این کشور شوند، نگرانی‌هایی را برانگیخته است.
با این حال، کشورهای منطقه با رویکردی آرام و واقع‌گرایانه، گفتگو را بر هیجان‌زدگی ترجیح داده‌اند.
افغانستان در اجماع منطقه‌ای
در نخستین نشست «آسیای مرکزی ـ اتحادیه اروپا» در سمرقند، افغانستان در محور گفتگوها نبود، اما بر اهمیت ثبات در این کشور به‌عنوان بخشی از فضای منطقه‌ای تاکید شد.
در اعلامیه نهایی، رهبران تعهدشان را به حمایت از افغانستانی «ایمن، باثبات و شکوفا» با نظام حکومتی فراگیر که حقوق بشر، آزادی‌ها و حقوق زنان، دختران و اقلیت‌ها را رعایت کند، اعلام کردند.
چهارسوی تعامل
افغانستان حالا دیگر صرف یک مشکل نیست، بلکه به یک عامل اصلی در امنیت و ثبات آسیای مرکزی بدل شده است. تعامل محتاطانه، واقع‌گرایانه و پیوسته، فرمولی است که کشورهای منطقه برای رابطه با همسایه جنوبی‌شان در پیش گرفته‌اند.
ثبات افغانستان نه هدف نهایی، بلکه پیش‌شرطی برای رشد پایدار و استقلال منطقه‌ای آسیای مرکزی در جهانی در حال تغییر است.
تاریخ بارها تلاش کرده‌است تا این منطقه را به میدان نبرد منافع بیرونی تبدیل کند؛ آنچه از آن به‌عنوان «بازی بزرگ» یاد می‌شود. اما در وضعیت کنونی، آسیای مرکزی این فرصت را دارد که نه‌تنها به طرح‌های قدرت‌های خارجی واکنش نشان دهد، بلکه برنامه‌های خودش را نیز به اجرا بگذارد. افغانستان، با تمام پیچیدگی‌ها و تناقض‌هایش، می‌تواند بخشی از این دگرگونی باشد – نه به‌عنوان تهدید، بلکه به‌مثابه یک فرصت. همه‌چیز بستگی دارد به این‌که آینده منطقه توسط چه کسانی و چگونه مدیریت می‌شود.
بنابراین، آسیای مرکزی میدان نبرد نیست؛ اینجا چهارراه است و چهارراه‌ها قوانین خودشان را دارند.
تلخیص و ترجمه: سیدطاهر مجاب – خبرگزاری دید
آیدار بورانگازی‌یِف
تایمز آف سنترال آسیا – Times of Central Asia