آیا کانال قوش‌تپه، آخرین میخ بر تابوت دریای آرال است؟
خبرگزاری دید: رودخانه‌های آمو دریا و سیردریا دو منبع اصلی تأمین آب برای دریای آرال هستند که هم اکنون با بحران شدید زیست‌محیطی مواجه است.
افغانستان با سرعت در حال ساخت کانال قوش‌تپه است؛ آب‌راهی که قرار است بیش از ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی خشک شمال کشور را آبیاری کند. برای این منظور، ۲۰ تا ۳۰ درصد از جریان رودخانه آمو منحرف خواهد شد.
علاوه بر افغانستان، رود آمو از تاجیکستان، ازبیکستان و ترکمنستان نیز می‌گذرد و دو کشور آخر در پایین‌دست آن قرار دارند. این کشورها برای تأمین انرژی نیروگاه‌های برق‌آبی و آبیاری زمین‌های کشاورزی به این رود وابسته‌اند.
در همین حال، مقامات قزاقستان و قرقیزستان که رود آمو از سرزمین‌شان نمی‌گذرد، نگرانی کم‌تری نسبت به این موضوع نشان داده‌اند.
با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند اگر ازبیکستان و ترکمنستان با کاهش سهم آمو مواجه شوند، ممکن است برای جبران، برداشت بیشتری از رود سیردریا انجام دهند، که آن‌ها در بالادست آن قرار دارند.
عظمت خان امیرتایف، رهبر حزب سبز قزاقستان «بایتاق» می‌گوید: «این تغییرات در توازن آبی ناگزیر کشور ما را تحت تأثیر قرار خواهد داد. ممکن است جریان رود سیردریا از ازبیکستان به قزاقستان ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش یابد.»
رودخانه‌های آمو دریا و سیردریا دو منبع اصلی تأمین آب برای دریای آرال هستند که هم اکنون با بحران شدید زیست‌محیطی مواجه است.
بولات یسکین، بنیان‌گذار و هماهنگ‌کننده پلتفرم مدیریت منابع آب و تغییرات اقلیمی آسیای مرکزی هشدار می‌دهد: «قوش‌تپه حوضه آرال را نابود خواهد کرد، این آخرین میخ بر تابوت خواهد بود.»
او برای حفظ اکوسیستم پیشنهاد می‌کند کشورهای آسیای مرکزی منابع انرژی و غذایی خود را با افغانستان به اشتراک بگذارند و می‌گوید: «آن‌ها این کانال را می‌سازند تا خودشان را سیر کنند. این تقصیر ماست که آن‌ها آب ندارند. ما امکانات حل این بحران را داریم، فقط باید آن را جدی بگیریم.»
کارشناسان حاضر در کنفرانس اخیر «امنیت آبی و استفاده از منابع آبی فرامرزی» نیز تأکید کرده‌اند که ساخت کانال قوش‌تپه تمام تلاش‌ها برای احیای دریای آرال را بی‌اثر خواهد کرد.
مقررات آبی
مصرف آب در آسیای مرکزی طبق توافق‌نامه ۱۹۹۲ درباره استفاده و حفاظت از منابع آبی فرامرزی تنظیم می‌شود؛ توافقی که ادامه‌ای بر پروتکل ۵۶۶ دوران شوروی است. همچنین کشورها به کنوانسیون سازمان ملل درباره حفاظت و استفاده از رودخانه‌ها و دریاچه‌های فرامرزی پایبند هستند.
در گزارش ۲۰۲۴ توسعه جهانی آب سازمان ملل آمده است: «کشورهای آسیای مرکزی به‌رغم مشکلات کیفی و کمی منابع آب، موفق شده‌اند روابط نسبتاً همکاری‌محور و مسالمت‌آمیزی را حفظ کنند.»
اما افغانستان عضو این توافق‌نامه‌ها نیست و حکومت سرپرست توسط هیچ سازمان یا کشور بین‌المللی‌ای به رسمیت شناخته نمی‌شود. با این وجود، روابط کشورهای منطقه با حکومت سرپرست طالبان به‌تدریج رو به بهبود است.
وزارت منابع آبی قزاقستان اعلام کرده: «ما خواهان توزیع باثبات و عادلانه منابع آبی هستیم که نیازهای اکوسیستم‌ها و توسعه اجتماعی-اقتصادی مناطق را در نظر بگیرد.»
افغانستان نیز آمادگی خود را برای مذاکره درباره تقسیم منابع آبی اعلام کرده و تأکید دارد که مردم این کشور همانند سایر کشورها حق بهره‌برداری از آب را دارند.
محمد نعیم وردک، معاون وزیر خارجه افغانستان می‌گوید: «ما در این زمینه هیچ مشکلی نمی‌بینیم. این فرصت بسیار خوبی برای هماهنگی و همکاری است. اگر کسی مشکلی دارد، کاملاً آماده‌ایم آن را حل کنیم. کانال قوش‌تپه به زیان هیچ‌کس نخواهد بود.»
قزاقستان پیشنهاد کرده است که مسئله توزیع آب در چارچوب «صندوق بین‌المللی نجات دریای آرال (IFAS) و با حضور افغانستان مطرح شود. وزارت منابع آبی این کشور اعلام کرد: «با توجه به این‌که در ۲۰۲۴ قزاقستان ریاست IFAS را برعهده گرفته، این وزارتخانه مناسب می‌داند که مسایل توزیع منطقه‌ای آب از جمله افغانستان، در چارچوب IFAS و در صورت توافق همه اعضا مطرح شود.»
از سویی هم، کابل باید از فناوری‌های نوین صرفه‌جویی در آب استفاده کند تا از اتلاف بی‌رویه منابع جلوگیری شود، و کشورهای منطقه می‌توانند در این مسیر دانش و کارشناسان خود را در اختیار افغانستان قرار دهند.
ترجمه و تلخیص: سید طاهر مجاب – خبرگزاری دید
نویسنده: حسن خانووا
منبع: یورونیوز – Euronews