آیا آب، آتش جنگ میان پاکستان و هند را شعلهور میکند؟
خبرگزاری دید: هند اعلام کرد که از «معاهده آبهای سند»(IWT) که شش دهه قدمت دارد و تقسیم آب شش رودخانه حوضه سند را تنظیم میکند، خارج خواهد شد. این معاهده برای بیش از ۲۷۰ میلیون نفر که عمدتاً در پاکستان زندگی میکنند، حیاتی است.
هفت دهه پیش، یکی از بزرگترین نویسندگان داستانی جنوب آسیا، سعادت حسن منٹو، داستان کوتاهی را در یکی از روستاهای ایالت پنجاب پاکستان نوشت. داستان حول شایعاتی میچرخید که ادعا میکردند هند قصد دارد با بستن رودخانههایی که زمینهای کشاورزی را در این منطقه آبیاری میکنند، جریان آب را به پاکستان قطع کند.
یکی از شخصیتها در داستان «یزید» که در ۱۹۵۱ منتشر شد، در پاسخ به این شایعات میگوید: «… کی میتواند رودخانه را ببندد؟ این رودخانه است، نه فاضلاب.»
اکنون، ۷۴ سال بعد، آن نظریه در آزمون قرار گرفته است، با پیامدهایی برای دو کشور پرجمعیت جهان که همسایگانی مجهز به سلاح هستهای نیز هستند.
در اپریل ۲۰۲۵، پس از آنکه مهاجمان مسلح ۲۶ غیرنظامی، عمدتاً گردشگر را در حملهای در کشمیر تحت اداره هند به قتل رساندند، دهلی نو گروههایی را که مدعی شد تحت حمایت پاکستان هستند، مقصر دانست.
هند اعلام کرد که از «معاهده آبهای سند»(IWT) که شش دهه قدمت دارد و تقسیم آب شش رودخانه حوضه سند را تنظیم میکند، خارج خواهد شد. این معاهده برای بیش از ۲۷۰ میلیون نفر که عمدتاً در پاکستان زندگی میکنند، حیاتی است.
یک روز پس از اعلام هند، کمیته امنیت ملی پاکستان (NSC) بالاترین نهاد امنیتی این کشور، این اقدام «یکجانبه» را رد کرد و هشدار داد که «هرگونه انحراف در جریان آب پاکستان بهمثابه یک اقدام جنگی تلقی خواهد شد.»
در هفتههای بعد، هند و پاکستان وارد یک درگیری شدید چهار روزه در ماه می شدند، که در آن هردو کشور با استفاده از موشک و پهپاد به یکدیگر حمله کردند. در نهایت، دونالد ترامپ، رییسجمهور ایالات متحده، آتشبس بین آنها را اعلام کرد.
رودخانه بزرگ سند، دوازدهمین رودخانه طولانی جهان، از کوه کایلاش در تبت و در ارتفاع ۵۴۹۰ متری سرچشمه میگیرد. این رودخانه به سمت شمالغربی جریان دارد و از منطقه زیبا اما مورد مناقشه کشمیر عبور میکند، سپس وارد پاکستان میشود و مسافتی حدود ۳۰۰۰ کیلومتر تا دریای عرب را طی میکند.
در ایالت خیبر پختونخوا، رودخانه سند با شاخههای غربیاش، یعنی رودهای سوات و کابل، یکی میشود و از میان کوههای ناهموار عبور میکند.
این پویایی جغرافیایی که در آن هند کشور بالادست و پاکستان کشور پاییندست محسوب میشود، به بیاعتمادی دیرینه بین دو کشور دامن زده است.
دن هاینز، مورخ محیط زیست از دانشگاه کالج لندن و نویسنده کتاب «رودخانههای تقسیمشده: آبهای حوضه سند در شکلگیری هند و پاکستان» هشدار داد که حتی اختلالات نمادین در جریان آب توسط هند میتواند کشاورزی پاکستان را مختل کند.
کشاورزی حدود ۲۵ درصد از تولید ناخالص داخلی پاکستان را تشکیل میدهد و بیش از ۴۰ درصد از نیروی کار این کشور در این بخش مشغول به کار هستند.
هایِنز گفت: «دولت هند خیلی سریع بعد از حمله تروریستی پهلگام تعلیق معاهده را اعلام کرد، چون میداند که آب یک نقطهفشار واقعی برای پاکستان است. مسئله آب از نظر سیاسی بسیار حساس است.»
در حال حاضر، ظرفیت ذخیرهسازی آب پاکستان محدود است. این کشور سه سد چندمنظوره اصلی — منگلا، تربیلا، و چشمه و همچنین ۱۹ بند انحرافی و ۱۲ کانال رابط بین رودخانهای دارد.
مجموعاً این تاسیسات اجازه ذخیرهسازی کمتر از ۱۵ میلیون ایکر فوت (MAF) آب را میدهند که فقط برای حدود چهار هفته کافی است. معیارهای بینالمللی، ذخیرهسازی معادل حداقل ۱۲۰ روز را توصیه میکنند.
برای جبران این کمبود، پاکستان در حال ساخت دو سد بزرگ — سد مومند و دیامر-بهاشا — در رودخانه سند است که انتظار میرود ظرفیت ذخیرهسازی را تا سالهای ۲۰۲۸ و ۲۰۲۹، به میزان ۹ ایکر فوت MAF دیگر افزایش دهند.
شهباز شریف، نخستوزیر پاکستان، بهتازگی نیاز به ذخیرهسازی بیشتر را تأیید کرده و وعده اقدام داده است. او در ۱ جولای گفت: «دشمن طرحهای شیطانی علیه پاکستان دارد و میخواهد علیه معاهده آب اقدام کند. برای همین، دولت تصمیم گرفته است که تاسیسات ذخیرهسازی آب بسازد.»
در حال حاضر، دو طرف مواضع سختگیرانهای اتخاذ کردهاند. دهلینو بازگشت به معاهده را رد کرده، در حالیکه مقامات پاکستانی آن را «اقدام جنگی» نامیدهاند و هند را به استفاده از «آب» بهعنوان سلاح متهم کردهاند.
اما تحلیلگران و برخی سیاستمداران پاکستانی، هنوز به دیپلماسی یا مداخله حقوقی بینالمللی امید دارند.
اسلم، وزیر سابق دولت پاکستان میگوید: «امیدواریم و انتظار داریم که هند مانند یک دولت مسئول رفتار کند. در نهایت، هر مسئلهای هم که وجود داشته باشد، دو همسایه باید بنشینند، با یکدیگر صحبت کنند و آن را حل کنند.»
الجزیره با چندین مقام دولت پاکستان، از جمله وزرای دفاع، اطلاعات و آب، تماس گرفت، اما پاسخی درباره برنامه دولت برای مقابله با سناریوی قطع واقعی آب از سوی هند دریافت نکرد.
با این حال، یک مقام ارشد نظامی که خواست نامش فاش نشود، گفت پاکستان در حال استفاده از مسیرهای حقوقی بینالمللی برای پیگیری پرونده خود است.
از ۲۰۱۶، پاکستان علیه پروژههای برقآبی هند بر رودهای جهلم و چناب در دادگاه دایمی داوری لاهه (PCA) شکایت کرده است. هفته گذشته، این دادگاه حکم داد که تصمیم هند برای تعلیق IWT، تأثیری بر صلاحیت آن برای رسیدگی به پرونده ندارد.
با این حال، هند همواره صلاحیت این دادگاه را در این پرونده به رسمیت نشناخته، بنابراین مشخص نیست که آیا دهلینو هرگونه حکمی را از آن دادگاه خواهد پذیرفت یا خیر.
این امر عملاً دو گزینه برای پاکستان باقی میگذارد: پاسخ نظامی، یا راهحل دیپلماتیک.
مقام نظامی ارشد پاکستان میگوید که آبهای رودخانه سند «شاهرگ حیاتی برای ۲۵۰ میلیون نفر» نفوس این کشور است.
او گفت: «ما این اقدام را بهعنوان عمل جنگی میبینیم، و اگر اقدامی از سوی هند صورت گیرد که ما آن را مضر بدانیم، پاسخ خواهیم داد. هر اقدام جنگی این اختیار را به ما میدهد که در زمان و مکان مناسب، پاسخی مشروع، متناسب و قاطع ارایه کنیم.»
مصطفی، استاد جغرافیا در کالج کینگ لندن، گفت که پاکستان میتواند از تصمیم هند برای خروج از این معاهده بهعنوان فرصتی برای بازنگری در توافق استفاده کند — از جمله با مطالبه بخشی از آب رودهای شرقی که هند در حال حاضر بهطور کامل بر آنها کنترل دارد.
اسلم گفت که اگرچه مذاکرات مستقیم بین هند و پاکستان موثرترین راهحل است، اما فضای کنونی برای گفتگو مناسب نیست.
او افزود: «بهعنوان آخرین چاره، بهنظر میرسد دولت پاکستان موضع خود را کاملاً روشن کرده است. اگر پاکستان از آب محروم شود، همه گزینهها روی میز است، از جمله در نظر گرفتن راه حل نظامی.»
ترجمه و تلخیص: سید طاهر مجاب – خبرگزاری دید
نویسنده: عابد حسین
منبع: الجزیره – Aljazeera