زبان اوزبیکی؛ از رسمیت قانونی تا افتخارات علمی و ادبی

اختصاصی خبرگزاری دید: نخست از همه، روز خجسته ۲۹ میزان، روز زبان اوزبیکی را به همه هموطنان همدل و همپذیر، به ویژه گویشوران زبان اوزبیکی صمیمانه تهنیت می‌گوییم. در ثانی، معلومات کوتاهی راجع به تاریخچه رسمیت زبان‌های سوم، از جمله زبان اوزبیکی خدمت هموطنان گرامی تقدیم می‌داریم.

به نظر متخصصان و اهل تحقیق گستره تعلیم و تربیه و آموزش کودکان، آموزش به زبان مادری برای کودکان از مؤثرترین شیوه‌ها برای آموزش خوب و موفق کودکان است.

آموزش، فعالیت در وسایل نوشتاری، شنیداری و دیداری و صحبت در محافل مدنی به زبان مادری آرزوی انسانی و قانونی هر فرد است.

در سال‌های آخر سلطنت محمدظاهرشاه نخستین بار برنامه‌ ۱۵ دقیقه‌ای به زبان‌های اوزبیکی و تورکمنی آغاز شد و مورد استقبال زیاد مردم قرار گرفت، ولی این روزنه کوچک در زمان حاکمیت محمدداود بسته گردید.

در سال نخست حاکمیت حزب دموکراتیک خلق افغانستان (سال ۱۳۵۷ خورشیدی) طی فرمان شماره چهارم شورای انقلابی «زبان‌های سوم» در مناطقی که گویشوران زیاد دارند، به عنوان زبان سوم رسمی، در پهلوی زبان‌های دولتی پشتو و دری رسمی شد. از آن تاریخ به بعد، طبق فرمان مزبور در ادارات، مکاتب، مؤسسات تحصیلات عالی، مطبوعات و رادیو ـ تلویزیون مورد کاربرد قرار گرفت.

مطابق به آن فرمان، در وزارت معارف، ریاست نصاب تعلیمی آن بخش‌های زبان‌های سوم برای تالیف کتب درسی افتتاح و شروع به کار نمود، در مکاتب دروس به زبان مادری آغاز یافت، در دانشگاه کابل برای نخستین بار در فاکولته زبان و ادبیات، دیپارتمنت اوزبیکی نیز گشوده شد و محصلین مشغول فراگیری شدند. در مراکز علمی و فرهنگی و رادیو ـ تلویزیون ملی، بخش‌های تحقیقی و نشرات به این زبان‌ها باز شد.

این جریان پس از تٲخیر و کندی در زمان حاکمیت مجاهدین و جنگ‌های داخلی آنها، در دوران جمهوریت در پرتو آزادی بیان، انکشاف تکنالوژی و امکانات چاپ و رسانه‌ها، فعالیت‌ها در زبان مادری از جمله اوزبیکی گسترش یافت.

در لویه‌جرگه تاریخی قانون اساسی در زمان حکومت حامد کرزی، مساله رسمی شدن زبان‌های سوم یکی از مسایل مهم و چالش‌برانگیز کار لویه‌جرگه بود. گرداننده‌های دولت می‌خواستند این کار بدون درج در قانون اساسی، با فرمان رئیس جمهور عملی گردد، ولی نمایندگان زبان‌های سوم، به‌ویژه وکلای اوزبیکان و تورکمنان و وکلای طرفدارشان در صراحت و درج رسمیت این  زبان‌ها در قانون اساسی پا فشردند.

کار لویه‌جرگه از اثر این چالش مدت بیش از بیست روز به درازا کشید. در نهایت، یک ماده (ماده ۱۶) مبنی بر رسمیت زبان‌های سوم در قانون اساسی درج و به اکثرت آرا به تصویب رسید.

گفتنی است که چند سالی روز ۱۴ جدی که روز تصویب قانون اساسی درلویه‌جرگه بود، به عنوان روز زبان اوزبیکی تجلیل می‌شد، ولی نظر به ملاحظاتی، بعدا با صدور فرمانی از سوی ریاست جمهوری و تصویب شورای وزیران، تاریخ ۲۹ میزان به عنوان «روز زبان اوزبیکی» تعیین گردید و از تصویب شورای وزیران گذشت.

از آن روز به بعد، در مؤسسات دولتی آموزشی معارف و تحصیلات عالی، ادارات فرهنگی و علمی شعبات زبان‌های سوم به گونه قانونی و رسمی حق گشایش دفتر ویژه و کار را یافتند. در این گستره، به‌ویژه کار و بازده کار در زبان اوزبیکی، نه‌تنها نسبت به سایر زبان‌های سوم دیگر بیشتر و فراگیرتر بود، بل در برخی عرصه‌ها با زبان‌های دولتی پشتو و دری برابری می‌کرد.

دلیل عمده این امر، یکی پشتوانه غنی و پربار تاریخی و گنجینه علمی و فرهنگی زبان تورکی ـ اوزبیکی و دیگری تلاش و زحمات پیگیر و خستگی‌ناپذیر دانشمندان، نویسندگان، شاعران، هنرمندان و روشنفکران اوزبیک بود.

در پرتو این رسمیت قانونی، هم در گستره‌های ادارات و مؤسسات دولتی و هم در ساحات فرهنگی و مدنی آزاد غیردولتی کارهای درخور زیادی صورت گرفت.

در دانشگاه کابل و اکثر دانشگاه‌های ولایات شمال کشور، دیپارتمنت‌های زبان و ادبیات اوزبیکی تٲسیس و محصلان زیادی به آموزش آغاز کردند. برای تربیه معلم زبان اوزبیکی، در همه مؤسسه‌های تربیه معلم ولایات شمال، بخش زبان اوزبیکی گشوده شد. در وزارت‌های معارف، اطلاعات و فرهنگ، رادیو ـ تلویزیون ملی، اقوام و قبایل و نیز ریاست اکادمی علوم افغانستان، شعبات ویژه زبان‌های سوم به فعالیت آغاز نمودند.

در رسانه‌های خصوصی، ده‌ها نشریه، رادیو و تلویزیون به زبان اوزبیکی دوش‌به‌دوش زبان‌های پشتو و دری به نشرات شروع کردند. در این مدت صدها عنوان کتاب از آثار کلاسیک و معاصر از دانشمندان، نویسندگان و اهل قلم به نشر رسید. چنان که تمام ۲۹ اثر شاعر، متفکر و سیاستمدار بزرگ کشور، میرعلی‌شیر نوایی، آثار بزرگانی چون مولانا لطفی هروی، ظهیرالدین محمد بابرشاه، مشرب، آگهی، فضولی، سلطان‌حسین بایقرا، شاه غریب میرزا غریبی، آتایی بلخی و غیره به تیراژ هزاران نسخه چاپ شد.

همگام با کتب زبان‌های پشتو و دری، در دیپارتمنت اوزبیکی، نصاب تعلیمی وزارت معارف، کتب درسی از صنف اول تا صنف دوازدهم تالیف و آماده چاپ شد. گروه‌های مختلف هنری اوزبیکی در مرکز و ولایات تشکیل و به فعالیت آغاز نمود و در فیستیوال‌های کشور حایز مقام و جایزه شدند.

ده‌ها محفل و سیمینار علمی و پژوهشی ملی و بین‌المللی در مورد زبان، ادبیات، تاریخ، فرهنگ و تجلیل از سیماهای تاریخی، علمی و فرهنگی تورکان، به‌ویژه اوزبیکان افغانستان برگزار گردید.

با استفاده از زمینه‌های مساعد تحصیل به زبان اوزبیکی صدها کدر درس‌خوانده به این زبان از مراکز علمی و دانشگاهی داخل کشور و بورسیه‌های کشورهای دوست به جامعه تقدیم شد. در میان آن‌ها دارای درجات علمی ماستر و دکتورا نیز قابل توجه‌اند.

ادبیات بدیعی شعر و نثر شروع به شکوفایی تازه نمود. ده‌ها مجموعه شعری از شاعران معاصر و داستان کوتاه، نمایشنامه، طنزها، داستان میانه (ناول) و رمان به زبان اوزبیکی توسط اهل قلم نوشته شد. آثاری از نویسندگان داخلی و خارجی به اوزبیکی ترجمه و چاپ گردید.

در مورد خلق آثار علمی و پژوهشی در زبان اوزبیکی یک مثال چشمگیر و برجسته، تالیف فرهنگ یا لغتنامه‌های یک زبانی (اوزبیکی به اوزبیکی) و دوزبانی (اوزبیکی به دری) در کشورمان است.

در مدت زمان حدود دو دهه اخیر به تعداد نزدیک به ۱۰ عنوان فرهنگ زبان اوزبیکی در حجم و کیفیت و موضوعات مختلف از سوی زبان‌شناسان و محققان زبان اوزبیکی تالیف شده است. این تعداد فرهنگ بدون گزافه‌گویی، حتی در هردو زبان دولتی دیگر با همه امکانات، تاکنون صورت نگرفته است.

دلیل این کار موفقیت‌آمیز، همان خزینه و پشتوانه پربار زبان تورکی ـ اوزبیکی، اشتیاق وافر و ضرورت گویشوران این زبان و تلاش و پشتکار دوامدار اهل قلم و تحقیق اۉزبیک بوده است.

قلم‌به‌دستان اوزبیک با کارهای درخشان علمی و تحقیقی خود حایز جوایز معتبر ملی و بین‌المللی از افغانستان، اۉزبیکستان، قیرغیزستان، تورکیه و جمهوری اسلامی ایران شده‌اند که مایه افتخار علمی و فرهنگی برای کشور عزیز ما افغانستان است. در زیر چند تایی از این جوایز مهم را نام می‌بریم:

ـ  جایزه بین‌المللی دکتر محمد معین از جمهوری اسلامی ایران برای مولفین فرهنگ دوجلدی یارقین (فرهنگ اوزبیکی به فارسی)

ـ  کتاب «فرهنگ اوزبیکی به فارسی» در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، در قطار ۱۰ کتاب بهترین فصل سال از سوی کمیسیون ویژه نمایشگاه و اهدای جایزه و لوح مخصوص و تقدیرنامه وزارت فرهنگ جمهوری اسلامی ایران. در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بیش از ۴۰ کشور و مؤسسات انتشاراتی شرکت داشتند.

ـ  دریافت مدال مطلای فوند بین‌المللی بابر از اوزبیکستان، جایزه اول طنزنویسی از اوزبیکستان، جوایزی از اطلاعات و فرهنگ افغانستان و نهادهای مدنی، نشانه بارز کار پرثمر و ژرف اهل قلم اوزبیکان افغانستان است.

این کارهای انجام‌یافته و حایز شدن جوایز معتبر ملی و بین‌المللی، نشانه جایگاه بلند، غنای فرهنگی و توانایی زبان تورکی ـ اوزبیکی در پهلوی زبان‌های پشتو و دری کشور است.

در پایان با اکتفا به همین معلومات و گزارش مختصر از کارکردها و دستاوردهای علمی و فرهنگی قلم‌به‌دستان اوزبیک افغانستان عزیز، بار دیگر روز زبان اوزبیکی را به همه هموطنان عزیز، به ویژه گویشوران زبان اوزبیکی، صمیمانه تبریک می‌گوییم. از خداوند متعال، تعالِی میهن عزیز و آرامش همه هموطنان گرامی را خواهانیم.

و من الله‌التوفیق

نویسنده: محمدحلیم یارقین ـ پژوهشگر و زبان‌شناس اوزبیک