خبرگزاری دید: پس از نزدیک به پنج دهه جنگ و بیثباتی، افغانستانیها همچنان یکی از بزرگترین جمعیتهای آواره جهان را تشکیل میدهند. تا پایان ۲۰۲۴، از میان ۳۶.۸ میلیون پناهجوی جهان تقریباً یکچهارم آنان افغانستانی بودند و تا جون ۲۰۲۵ تعداد آوارگان افغانستان به بیش از ۱۰ میلیون نفر رسید.
تعلیق روادید ایالات متحده برای اتباع افغانستان پس از آنکه یک پناهجوی افغان بهعنوان متهم تیراندازی دو نیروی گارد ملی معرفی شد، بار دیگر نشان داد که سرنوشت پناهجویان افغانستانی تا چه اندازه به تحولات سیاسی و امنیتی کشورهای میزبان گره خورده است. این اقدام تازهترین نمونه از سیاسیسازی وضعیت پناهجویان افغانستان است؛ گروهی که بسیاری از آنان در دو دهه حضور نظامی آمریکا در افغانستان با نیروهای خارجی همکاری کردند و اکنون در شرایطی سختتر از گذشته قرار گرفتهاند.
افغانستان؛ یکی از بزرگترین جمعیتهای آوارگان جهان
پس از نزدیک به پنج دهه جنگ و بیثباتی، افغانستانیها همچنان یکی از بزرگترین جمعیتهای آواره جهان را تشکیل میدهند. تا پایان ۲۰۲۴، از میان ۳۶.۸ میلیون پناهجوی جهان تقریباً یکچهارم آنان افغانستانی بودند و تا جون ۲۰۲۵ تعداد آوارگان افغانستان به بیش از ۱۰ میلیون نفر رسید. با افزایش فشارهای سیاسی، بسیاری از آنان نه بهعنوان پناهجو، بلکه بهصورت «قابل اخراج» و تهدید امنیتی معرفی میشوند.
نزدیک به ۹۰ درصد این جمعیت در ایران و پاکستان زندگی میکنند و بیش از ۱۰۰ هزار نفر نیز در ترکیه در انتظار مسیرهای عبور به اروپا هستند.
ایران
در ایران، مسیرهای دریافت اقامت پایدار از ابتدا محدود بود، اما از سالهای ۲۰۰۰ به بعد قوانین سختگیرانهتر شد.
تحولات کلیدی
اجرای نظام «آمایش» از ۲۰۰۳ و دشوارشدن تمدید آن از ۲۰۰۷.
پس از ۲۰۲۱، افغانستانیهای تازهوارد بهجای دریافت وضعیت پناهندگی، در برنامههای موقت ثبت میشدند.
همزمان موج بیگانهستیزی در جامعه شدت گرفت و هشتگهایی مانند «اخراج افغانها، مطالبه ملی» بهطور مداوم داغ شد.
در این فضا، ایران برنامه بازگرداندن مهاجرین را افزایش داد و مقامات با استناد به فشارهای اقتصادی خواستار کاهش حضور افغانستانیها شدند؛ روندی که با تحولات امنیتی منطقه در ۲۰۲۵ شتاب بیشتری گرفت.
پاکستان؛ تشدید خصومت و استفاده از قوانین استعماری
پاکستان که چهار دهه میزبان بیش از ۱.۵ میلیون دارنده کارت اثبات ثبت PoR و حدود ۱.۷ میلیون افغانستانی بدون مدرک بوده، اکنون بهسمت اخراجهای گسترده حرکت کرده است.
تحولات کلیدی
استفاده از «قانون بیگانگان ۱۹۴۶» برای بازداشت و اخراج بدون روند قضایی.
اجرای «طرح بازگشت اتباع غیرقانونی» از ۲۰۲۳ که شامل افغانهای باسابقه نیز میشد.
اخراج بیش از ۸۰۰ هزار افغان تا میانه ۲۰۲۵.
افزایش تنشها در امتداد خط دیورند و تشدید گفتمان دشمنانگارانه ـ تا حد انتشار یک ترانه نظامی که افغانها را «نمکحرام» خطاب میکرد ـ فضایی ضدپناهجو ایجاد کرده است. بسیاری از افغانستانیها اکنون میان کشوری که آنان را باری اضافی میداند و سرزمینی که همچنان ناامن است گرفتار ماندهاند.
ترکیه؛ محدودیت جغرافیایی و بنبست حقوقی
ترکیه که بزرگترین میزبان پناهجویان در جهان است، بهدلیل محدودیت جغرافیایی در کنوانسیون ۱۹۵۱ به افغانستانیها تنها «حمایت بینالمللی» میدهد، نه جایگاه پناهندگی کامل.
اهم نکات
واگذاری تعیین وضعیت پناهندگی از UNHCR به دولت در ۲۰۱۸ و ایجاد نظامی پراکنده و کند.
الزام اسکان در «ولایتهای ماهوارهای» که بسیاری را به اقامت غیررسمی در شهرهای بزرگ وادار میکند.
افزایش شدید اخراجها و بازگرداندن هزاران افغانستانی، از جمله ۵۰ هزار نفر در هشت ماه نخست پس از بازگشت طالبان به قدرت.
گفتمان سیاسی ترکیه نیز بهشدت ضدپناهجو شده است؛ از فیلمهای انتخاباتی ضدپناهجویان تا وعده بازگرداندن همه افغانستانیها.
اروپا؛ روایت همبستگی، سیاست بازدارندگی
با وجود ادعای همبستگی، سیاستهای اتحادیه اروپا حول محور مهار مهاجرت شکل گرفته است.
سازوکارهای کلیدی
توافقهای «راه مشترک پیش رو» (۲۰۱۶) و «اعلامیه همکاری مهاجرتی» (۲۰۲۱) که کمکهای توسعهای را به پذیرش بازگشتیها گره میزد.
پس از ۲۰۲۱ همان منطق در تعاملات جدید با طالبان و کشورهای همسایه ادامه یافت.
آلمان در ۲۰۲۵ پذیرش دو نماینده طالبان در سفارت افغانستان را برای تسهیل اخراجها تأیید کرد و اتریش نیز یک افغان را اخراج کرده و وعده ادامه روند را دادهاست.
بین ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۵ کمتر از ۵۰۰۰ افغانستانی از طریق برنامه رسمی اسکان اتحادیه اروپا پذیرفته شدند.
تشتت سیاسی در اتحادیه موجب شده چند کشور مانند آلمان و فرانسه بار اصلی را تحمل کنند و کشورهای دیگر بهسختی تن به پذیرش دهند. نتیجه، کمپهای پرجمعیت، روندهای طولانی و دسترسی محدود به خدمات اساسی است.
ایالات متحده؛ از پذیرش گسترده به انسداد سیاسی
موج اصلی ورود افغانستانیها به آمریکا در قالب «عملیات استقبال از متحدان» پس از ۲۰۲۱ صورت گرفت. بسیاری از آنان از مسیر پارول انسانی، ویزای ویژه مهاجرت SIV یا پناهندگی وارد شدند.
تحولات مهم
اعطای اقامت دائم برای SIVها اما بلاتکلیفی پارولشدگان که مجبور به درخواست پناهندگی بودند.
اعطای وضعیت حمایت موقت (TPS) برای برخی اما لغو آن در ۲۰۲۵ و ایجاد وضعیت حقوقی مبهم برای حدود ۸۰۰۰ نفر.
توقف موقت برنامه پذیرش پناهندگان و SIV در ابتدای ۲۰۲۵ و اعمال محدودیتهای سفر برای افغانستانیها.
احتمال کاهش هرچه بیشتر پذیرش پس از اعلام موضع جدید دولت مبنی بر «توقف دائمی مهاجرت از کشورهای جهان سوم».
با وجود ازسرگیری برنامهها، ظرفیت پذیرش بسیار محدود مانده و صفهای طولانی همچنان ادامه دارد.
سرنوشت بازگشتکنندگان؛ چرخهای از ناامنی و بیثباتی
بازگشت اجباری افغانستانیها آنان را در شرایطی حتی بدتر از گذشته قرار داده است:
فقر شدید، نبود خدمات عمومی، کمبود آب، خطرات اقلیمی و قطع گسترده کمکهای بینالمللی.
ناتوانی در انتقال داراییها، بدهیهای سنگین، و تنش بر سر املاک که به بیخانمانی ثانویه منجر میشود.
خطر سرقت، آدمربایی و اخاذی برای کسانی که از غرب بازمیگردند و تصور میشود پول دارند.
محدودیتهای گسترده طالبان بر حقوق زنان، آموزش و کار، که زندگی را برای بازگشتکنندگان دشوارتر میکند.
فشار روانی ناشی از شکست پروژه مهاجرت و ناامیدی خانواده، که بسیاری را دوباره به فکر مهاجرت میاندازد.
جمعبندی
بحران پناهجویان افغانستان امروز نه ناشی از شکست سیاستها، بلکه نتیجه استمرار الگوی دیرینهای است که پناهجویان را در مرز میان سیاست امنیتی و کنترل مهاجرت قرار میدهد. نتیجه این چرخه، سرگردانی میلیونها افغانستانی در میان مرزهای بسته، گفتمانهای خصمانه و بازگشتهای اجباری است؛ وضعیتی که بدون تغییر رویکردهای جهانی، دورنمای آن همچنان تیره و بیثبات خواهد ماند.
مترجم: سید طاهر مجاب – خبرگزاری دید
نویسندگان: میترا ناصح، مریم رفیعیفر و جین فرنکویز ترانی
منبع: نیو هیومنیترین – The New Humanitarian