بهتازگی تاجیکستان به مهاجران افغانستانی مقیم این کشور هشدار داده که در عرض ۱۵ روز آینده این کشور را ترک کنند؛ در غیر این صورت به اجبار اخراج خواهند شد. این رویداد سبب شد طی یادداشتی کوتاه، فراز و فرود روابط فرهنگی میان این کشور با افغانستان را مرور کنیم.
روابط فرهنگی میان افغانستان و تاجیکستان، ریشه در زبان، قومیت و تاریخ مشترک دارد. زبان فارسی، موسیقی سنتی، ادبیات همسو و حضور گسترده قوم تاجیک در افغانستان، همواره بستری طبیعی برای تعاملات فرهنگی میان این دو کشور فراهم کرده است.
در دوره جمهوری اسلامی افغانستان (۲۰۰۱–۲۰۲۱)، تعاملات فرهنگی میان کابل و دوشنبه به اوج خود رسید. جشنوارهها و کنسرتهای مشترک، تولید آثار موسیقی و ترجمه متقابل آثار ادبی، اگرچه عمدتاً در سطح غیررسمی جریان داشت، اما به تقویت پیوندهای مردمی میان دو کشور کمک کرد. این تعاملات با دیدارهای دیپلماتیک سطح بالا نیز همراه بود و چهرهای مثبت از همکاری فرهنگی دو کشور ترسیم میکرد.
با تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۲۰۲۱، روابط فرهنگی با تاجیکستان دچار تنش شد. نبود تاجیکها در ساختار قدرت طالبان، حمایت آشکار دوشنبه از مخالفان سیاسی حکومت طالبان و موضعگیریهای رسانهای در تاجیکستان علیه حکومت طالبان، بر روابط دو کشور سایه انداخت.
با این حال، از سال ۲۰۲۳ به بعد، نشانههایی از تغییر آرام اما معنادار در رویکرد تاجیکستان نسبت به طالبان دیده میشود. سفر هیاتهای دیپلماتیک، بازگشایی بازارها و گذرگاههای مرزی و تعاملات اقتصادی محدود، بیانگر نوعی «دیپلماسی واقعگرایانه» از سوی دوشنبه است؛ هرچند تاجیکستان هنوز حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته است.
در حوزه آموزش نیز تعاملات ادامه دارد. نوروز جمعه مراد، رئیس مرکز مطبوعات وزارت معارف تاجیکستان، گفته است سالانه ۴۰ تا ۵۰ دانشجوی افغانستانی در دانشگاههای معتبر تاجیکستان مانند دانشگاه ملی، دانشگاه طبی ابن سینا و دانشگاه آموزگاری صدرالدین عینی پذیرش میشوند.
یکی از زمینههای تأثیرگذار بر روابط دو کشور، مهاجرت افغانستانیها به تاجیکستان در دورههای بحرانی بوده است. با این حال، اخیراً روند اخراج گروهی مهاجران افغانستانی توسط دولت تاجیکستان آغاز شده که با استناد به دلایل امنیتی و تخلفات قانونی صورت گرفته و واکنشهای حقوق بشری را برانگیخته است.
با وجود چالشهای سیاسی و امنیتی، روابط فرهنگی میتواند همچنان نقش پل ارتباطی میان دو ملت را ایفا کند. زبان مشترک، پیشینه ادبی و موسیقایی همپوشان و پیوندهای قومی، زمینههایی طبیعی برای تداوم گفتگو و همگرایی هستند. دیپلماسی فرهنگی از طریق موسیقی، رسانه، ادبیات و آموزش میتواند نقشی کلیدی در کاهش سوء تفاهمها و نزدیکسازی دیدگاهها ایفا کند و مسیر را برای روابطی پایدارتر هموار سازد.
نویسنده: سید رضا موسوی