قوش تپه؛ نگرانی آسیای میانه و تحولات احتمالی آینده

ترجمه و تلخیص: سیدطاهر مجاب – خبرگزاری دید

خبرگزاری دید: قوش تپه که در افغانستان به عنوان “پروژه غرور ملی” از آن یاد می‌شود، برای این کشور اهمیت استراتژیک دارد. اما به طور حتم بر کشورهای واقع در پایین دست آمودریا تاثیر منفی خواهد داشت. برای درک این موضوع نیاز نیست متخصص باشید. اگر گفت‌وگو و اقدامات شفافی انجام نشود، این تهدید لفظی ممکن در کوتاه‌مدت به چالشی بسیار جدی و واقعی برای کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شود.

در مقابل سکوت کشورهای آسیای میانه و عدم موضع هماهنگ آن‌ها در مورد ساخت کانال قوش تپه در شمال افغانستان، طالبان با اعتماد به نفس روزافزون و بدون توجه به همسایگانش، این پروژه را پیش می‌برند.
در اکتوبر گذشته، عبدالسلام حنفی معاون رئیس الوزاری طا-لبان در مراسم آغاز فاز دوم ساخت این کانال، قوش تپه را «یکی از مهم‌ترین پروژه‌های انکشافی در افغانستان» خواند که تحقق آن باید همه شبهات را در مورد توانایی‌های مقامات جدید افغانستان برطرف می‌کند.
برای افغانستانی که ۹۰ درصد جمعیت آن مصروف زراعت اند، بدون شک تامین آب برای آبیاری یک کار مهم است.
اما این معضل اجتماعی-محیطی منافع تمام مردم آسیای مرکزی را که از نظر جغرافیایی کل شمال افغانستان را در بر می‌گیرد، تحت تأثیر قرار می‌دهد. این امر برای توسعه یک نیاز عینی است و حل آن به تلاش مشترک همه کشورهای منطقه نیاز دارد؛ چنانچه منطقه در آستانه بحران جدی آب است که نه تنها توسعه اقتصادی، بلکه زندگی میلیون‌ها نفر را نیز تهدید می‌کند.
به طور کلی، طالبان در زمینه مدیریت آب فرامرزی بر صراحت خود تأکید کرده‌اند، اما تا کنون فقط اظهاراتی بیش نبوده است.
اگرچه مقامات کابل در تنظیم آب با ایران موفقیت‌هایی داشته اند، اما نمی‌توان همین را در مورد آسیای مرکزی نیز گفت. این امر به وضوح ناشی از این واقعیت است که پنج جمهوری آسیای مرکزی در مورد آب‌های فرامرزی موضع واحدی در قبال افغانستان اتخاذ نکرده‌اند.
با این حال، همان‌طور که فرمت‌های دوجانبه نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت (برخلاف مورد ایران)، رهبری طالبان نیز نمی‌تواند مسایل مربوط به آب را به راحتی با کشورهای آسیای مرکزی حل و فصل کند.
افغانستان عضو توافق‌نامه آسیای مرکزی در زمینه همکاری در مدیریت مشترک استفاده و حفاظت از منابع آب میان‌دولتی نیست. این توافق در سال ۱۹۹۲ در آلماتی امضا شد.
قوش تپه که در افغانستان به عنوان “پروژه غرور ملی” از آن یاد می‌شود، برای این کشور اهمیت استراتژیک دارد. اما به طور حتم بر کشورهای واقع در پایین دست آمودریا تاثیر منفی خواهد داشت. برای درک این موضوع نیاز نیست متخصص باشید. اگر گفت‌وگو و اقدامات شفافی انجام نشود، این تهدید لفظی ممکن در کوتاه‌مدت به چالشی بسیار جدی و واقعی برای کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شود.
از لحاظ رقابت جیوپولیتیکی، انواع دیدگاه‌ها و نظریات سیاسی در باره قوش تپه مطرح شده است.
به عنوان مثال، مخالفان طالبان این دیدگاه را بیان کردند که طالبان قصد دارد با پشتون‌های شرق کشور، از جمله عودت‌کنندگان از پاکستان و خانواده‌های اعضای تحریک طالبان پاکستان مناطق اطراف این کانال را آباد کنند، که ضربه‌ای به بومیان شمال (تاجیک‌ها، ازبیک‌ها، ترکمن‌ها و هزاره‌ها) است.
روایت دیگر این است که مناطق اطراف قوش تپه آهن‌ربایی است که سازمان تروریستی دا/عش خراسان را جذب خواهد کرد.
بر اساس این روایت، دا/عش از کانال قوش تپه برای تشدید مبارزه و تبدیل “غرور ملی” علیه طا-لبان استفاده خواهد کرد که در این صورت مردم آسیای مرکزی نیز رنج خواهند برد.
روایت‌های ضدغربی به برنامه‌های ایالات متحده اشاره می‌کنند که ادعا می‌شود این پروژه را تأمین مالی می‌کند، تا از طریق قوش تپه «کارت آب» را در آسیای مرکزی بازی کند و در نتیجه نفوذ بیشتری در منطقه داشته باشد. علاوه بر این، با منافع چین، مانند توسعه میادین نفتی در شمال افغانستان و طرح کمربند و جاده مخالفت کند.
همه این روایت‌ها یک چیز مشترک دارند – تهدید مستقیم کشورهای آسیای مرکزی.
با این حال، در حال حاضر، کشورهای آسیای میانه رویکرد صبر و انتظار را در پیش گرفته اند و ترجیح می‌دهند با افغانستان به صورت دوجانبه کار کنند.
درک این نکته برای طالبان مهم است که آب نمی‌تواند موضوع معامله باشد و نباید به عنوان اهرم فشار سیاسی و اقتصادی بر همسایگان شمال افغانستان تلقی شود. کشورهای آسیای مرکزی در برخورد با مسایل استفاده مشترک از آب تجربه دادند و برای حفظ منافع شان می‌توانند به عنوان یک جبهه متحد عمل کنند.
برای گفت‌وگو با طالبان، کشورهای آسیای مرکزی به ایجاد نهاد جدیدی نیاز ندارند. صندوق بین‌المللی برای نجات دریای آرال (IFAS) از سال ۱۹۹۳ وجود داشته است که در سپتمبر ۲۰۲۳ توسط رییس‌جمهور قزاقستان به عنوان «یکی از معدود سازوکارهای موفق همکاری منطقه‌ای که عاملیت آسیای مرکزی را در عرصه بین‌المللی نشان می‌دهد» تشریح شد.
هیچ چیز مانع پیوستن افغانستان به این سازوکار آسیای میانه در مورد مسئله آب نمی‌شود.

نویسنده: آیدار بورنگزیف
منبع: تایمز و سنترال آسیا – Times of Central Asia