قلعه تاریخی بُست افغانستان؛ از شکوه باستان تا تهدیدهای امروز
خبرگزاری دید: قلعه بُست یا «قلعه سنگ بست» یکی از شناختهشدهترین اماکن تاریخی افغانستان است که قدمت آن به چند هزار سال پیش بازمیگردد. این دژ در طول قرون مختلف، محل استقرار پادشاهان، فرماندهان نظامی و یکی از مراکز مهم تمدنی در جنوب افغانستان بوده است.
در قلب ولایت هلمند افغانستان، جایی که رودهای هیرمند و ارغنداب بههم میرسند، بنایی باشکوه و پررمز و راز با نام قلعه تاریخی بُست قرار دارد؛ اثری که نهتنها یادگاری از دوران کهن این سرزمین است، بلکه نشاندهندهی پیوند تاریخ، فرهنگ و هنر معماری مردمان این سرزمین به شمار میآید.
قلعه بُست یا «قلعه سنگ بست» یکی از شناختهشدهترین اماکن تاریخی افغانستان است که قدمت آن به چند هزار سال پیش بازمیگردد. این دژ در طول قرون مختلف، محل استقرار پادشاهان، فرماندهان نظامی و یکی از مراکز مهم تمدنی در جنوب افغانستان بوده است.
آشنایی با ولایت هلمند
ولایت هلمند یکی از بزرگترین ولایات افغانستان در جنوبغرب کشور است. مرکز آن شهر لشکرگاه بوده و رودخانهی بزرگ هیرمند در آن جریان دارد. این منطقه از دیرباز محل زندگی اقوام گوناگون و مرکز کشاورزی و بازرگانی بوده است.
در میان تمام آثار تاریخی این ولایت، شهر باستانی بست جایگاهی ویژه دارد. این شهر در گذشته یکی از مراکز فرهنگی و نظامی مهم در مسیر ارتباطی میان سیستان، قندهار و هرات محسوب میشد و امروزه بقایای آن در نزدیکی لشکرگاه، مورد توجه باستانشناسان قرار گرفته است.
معرفی قلعه تاریخی بُست افغانستان؛ از گذشته تا امروز
پیشینه و تاریخچه
بر اساس شواهد باستانشناسی، شهر بست و قلعهی آن از دورههای پیش از اسلام وجود داشتهاند. موقعیت جغرافیایی این منطقه در کنار دو رودخانه مهم، سبب شده بود که از دیرباز محل تجمع اقوام، کاروانها و ارتشها باشد.
در قرون اولیهی اسلامی، بست یکی از شهرهای آباد خراسان بزرگ به شمار میرفت و در دورهی غزنویان و غوریان به اوج شکوفایی خود رسید. منابع تاریخی از جمله آثار بیهقی و یاقوت حموی از بست به عنوان شهری زیبا با مساجد، باغها و قصرهای فراوان یاد کردهاند.
در دورهی سلطان محمود غزنوی، این قلعه مرکز حکومتی و نظامی مهمی بود. بعدها در قرن پنجم هجری، طاق باشکوهی در مدخل شهر ساخته شد که امروزه به عنوان نماد شهر شناخته میشود. این طاق که از آجرهای پخته و تزئینات هندسی ساخته شده، در نوع خود یکی از برجستهترین نمونههای معماری اسلامی در منطقه به حساب میآید.
سبک معماری و ویژگیهای ساختاری
قلعه بست بر روی تپهای طبیعی ساخته شده و مساحت تقریبی آن بیش از ده کیلومتر مربع تخمین زده میشود. دیوارهای ضخیم، برجهای دیدهبانی، ورودیهای بلند و خندقهای طبیعی پیرامون قلعه، همگی بیانگر جنبهی دفاعی آن هستند.
در ساخت این بنا از آجر، سنگ و گل رس استفاده شده است و نقوش هندسی و گچبریهای ظریفی در بخشهای مختلف آن به چشم میخورد. مهمترین بخش قلعه، «طاق بُست» یا «طاق بزرگ بست» است که به دوران غزنویان نسبت داده میشود و امروزه بخشی از تصویر آن روی اسکناس ۱۰۰ افغانی نیز چاپ شده است.
نقش تاریخی و فرهنگی
قلعه بُست در قرون میانی اسلامی، نقشی چندگانه داشت: هم مرکز حکومتی، هم محل دفاع نظامی و هم نماد فرهنگی منطقه بود. بسیاری از کاروانهای تجاری که از سیستان و قندهار به سوی هرات و بلخ میرفتند، از بست عبور میکردند.
در قرنهای بعد، بهویژه در دورهی تیموریان و صفویان، اهمیت بست کاهش یافت، اما قلعه همچنان به عنوان دژی نظامی باقی ماند. آثار باقیمانده از برجها و دیوارهای ضخیم، نشان از عظمت و اقتدار این دژ در زمان خود دارد.
پژوهشها و کاوشهای باستانشناسی
در قرن بیستم میلادی، چند گروه باستانشناسی از جمله هیئتهای بریتانیایی و فرانسوی، بخشهایی از قلعه بُست را بررسی کردند. آنها بقایای سفالینهها، سکههای قدیمی و آثار معماری دوران اسلامی را از دل خاک بیرون آوردند.
در دههی ۱۹۷۰ میلادی نیز باستانشناسان افغان مطالعاتی دربارهی سبک معماری طاق بُست انجام دادند و نتایج آن را در مجلههای فرهنگی کابل منتشر کردند. این پژوهشها نشان میدهد که سبک ساخت طاق شباهتهایی به آثار شهر غزنه و مناره جام دارد.
روایتهای مردمی و باورهای محلی
در میان مردم هلمند، قلعه بُست جایگاهی اسطورهای دارد. بسیاری از مردم محلی آن را به «شهر پنهان شاهان باستان» تشبیه میکنند و باور دارند که زیر زمین قلعه، تونلها و اتاقهای مخفی وجود دارد که به مناطق دیگر شهر راه دارند.
برخی داستانهای عامیانه از گنجینههایی سخن میگویند که در دل دیوارهای قلعه پنهان شدهاند. این باورها باعث شده که گاه حفاریهای غیرقانونی و جستجوی گنج، به ویرانی بیشتر بنا منجر شود.
خطراتی که قلعه بست را تهدید میکند
۱ – فرسایش طبیعی و تغییرات اقلیمی
بادهای شدید، بارانهای فصلی و سیلابهای هیرمند بخشهایی از دیوارهای قلعه را فرسوده کردهاند. بسیاری از قسمتهای شمالی بنا در اثر رطوبت و نشست زمین در حال تخریب است.
۲ – نبود برنامه منظم مرمت
با وجود اعلام چند برنامهی مرمتی در سالهای اخیر، هنوز طرح جامع و علمی برای حفظ و بازسازی این اثر تاریخی تدوین نشده است. کارشناسان میراث فرهنگی هشدار دادهاند که اگر عملیات حفاظتی انجام نشود، طاق بُست نیز در معرض خطر قرار خواهد گرفت.
۳ – حفاریها و ساختوساز غیرقانونی
بهدلیل نبود نظارت کافی، برخی ساکنان اطراف قلعه اقدام به ساخت خانههای شخصی در محدودهی باستانی کردهاند. همچنین حفاریهای غیرمجاز برای یافتن اشیای تاریخی، به آسیبهای جدی منجر شده است.
۴ – ناامنی و جنگ
در دو دههی گذشته، جنگ و ناامنی در هلمند یکی از موانع اصلی حفظ آثار تاریخی بوده است. کارشناسان خارجی و داخلی بهسختی میتوانند در این منطقه فعالیت کنند و همین مسئله روند مستندسازی و مرمت را کند کرده است.
۵ – کمبود زیرساخت گردشگری
با وجود ظرفیت بالای فرهنگی، هنوز امکانات ابتدایی گردشگری مانند مسیرهای مناسب، تابلوهای معرفی، پارکینگ و راهنما در اطراف قلعه فراهم نشده است. در حالیکه با برنامهریزی صحیح، این مکان میتواند یکی از مهمترین مقاصد گردشگری جنوب افغانستان شود.
ظرفیتهای گردشگری و فرهنگی قلعه بُست
قلعه بُست بهدلیل زیبایی معماری و موقعیت طبیعیاش، میتواند به یکی از قطبهای گردشگری فرهنگی کشور تبدیل شود. در سالهای اخیر، برخی گردشگران خارجی و پژوهشگران از کشورهای اروپایی و منطقه از این مکان بازدید کردهاند.
دولت افغانستان و نهادهای فرهنگی میتوانند با جذب سرمایهگذاری داخلی و خارجی، برنامههای بازسازی و معرفی این اثر را گسترش دهند. همچنین ثبت قلعه بُست در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو میتواند گام مؤثری در حفظ آن باشد.
جمعبندی
قلعه تاریخی بُست نهتنها یکی از کهنترین بناهای افغانستان است، بلکه سندی زنده از تاریخ و هویت مردمان جنوب کشور بهشمار میرود. این دژ در طول قرنها شاهد طلوع و افول پادشاهیها، نبردها و مهاجرتها بوده و هنوز هم با شکوه خاموش خود، داستانی از گذشتهی پرشکوه افغانستان روایت میکند.
اگر حمایتهای دولتی، علمی و مردمی برای حفظ این اثر افزایش یابد، قلعه بُست میتواند همچنان پابرجا بماند و به عنوان نماد استقامت و فرهنگ در تاریخ افغانستان بدرخشد.
خبرگزاری دید