قمار طالبان برای کسب خودمختاری راهبردی؛ آیا ایران و چین جای خالی پاکستان را پر خواهند کرد؟

خبرگزاری دید: طالبان ظاهراً تصمیم گرفته‌اند که سختی اقتصادی را در ازای رهایی از وابستگی به پاکستان بپذیرند. این روند حتی پیش از سقوط دولت جمهوری در ۲۰۲۱ آغاز شده بود: حجم تجارت با پاکستان از ۵ میلیارد دالر در ۲۰۱۱ به حدود ۱ میلیارد در ۲۰۲۴ سقوط کرده، در حالی که تجارت با پنج کشور آسیای مرکزی به بیش از ۱.۷ میلیارد رسیده‌است.

هفتهٔ گذشته، زمانی‌که حکومت‌سرپرست افغانستان مهلت سه‌ماهه‌ای برای توقف تجارت با پاکستان اعلام کرد، این اقدامی بی‌سابقه در برابر تاریخ بود. برای پنج قرن، جوامع هندو-کاتری و بانیای پنجاب شبکه گسترده‌ای از تجارت را از شیکاپور تا اودسا و حتی سن‌پترزبورگ اداره می‌کردند.
درگیری‌ها در مرز افغانستان و پاکستان موضوع جدیدی نیست، اما پس از درگیری‌های اخیر که باعث فاسدشدن محموله‌های مواد غذایی در گذرگاه تورخم شد، ملا عبدالغنی برادر از تجار خواست «مسیرهای جایگزین به‌جای پاکستان انتخاب کنند.» اما این کار آسان نیست: پاکستان بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان است و ۴۵ درصد صادرات افغانستان در ۲۰۲۴ به آن می‌رود.

با این حال طالبان ظاهراً تصمیم گرفته‌اند که سختی اقتصادی را در ازای رهایی از وابستگی به پاکستان بپذیرند. این روند حتی پیش از سقوط دولت جمهوری در ۲۰۲۱ آغاز شده بود: حجم تجارت با پاکستان از ۵ میلیارد دالر در ۲۰۱۱ به حدود ۱ میلیارد در ۲۰۲۴ سقوط کرده، در حالی که تجارت با پنج کشور آسیای مرکزی به بیش از ۱.۷ میلیارد رسیده‌است.

طالبان امیدوارند این روابط تازه جایگاه افغانستان را بازتعریف کند. حمایت هند در این مسیر حیاتی خواهد بود—همان‌گونه که دوصد سال پیش بود.

تاجران هندو و جهان اسلام
قرن‌هاست که سریع‌ترین و مطمئن‌ترین مسیرهای تجاری افغانستان از کابل به جنوب و بندر کراچی کشیده شده‌اند؛ اما این مسیر محصول «طبیعت» نبود. مورخ استیون دیل توضیح می‌دهد که امپراتور اکبر در سال ۱۵۸۷ از دست حملات قبایل، جادهٔ اتک–کابل را با ساخت کاروانسراهای مستحکم ایمن کرد و حتی قبایل یاغی مانند کاکرها را مجازات کرد. کمتر از یک دهه بعد، مسیر برای عبور ارابه‌ها ارتقا یافت.
تجارت شکوفا شد. صادرات پارچه، نیل و شکر هند، هزینهٔ واردات هزاران اسب ترکستانی را تأمین کرد. تجار مارواری و آگره‌والی کسب‌وکارشان را تا بندر عباس گسترش دادند.
بازرگانان هندی در اصفهان، بخارا، سمرقند، تاشکند و حتی استراخان حضور پرشمار داشتند و با زنان ترک ازدواج کرده بودند. گزارش موهن‌لال، جاسوس کمپانی هند شرقی، نشان می‌دهد که شیکاپور از آمریتسار ثروتمندتر شده بود زیرا تاجران کاتری آن در سراسر آسیای مرکزی شبکه داشتند و «هونده»‌هایی صادر می‌کردند که در بمبئی، سند، پنجاب، خراسان، افغانستان، بخشی از ایران و روسیه قابل نقد بودند.

وضعیت دائمی جنگ در افغانستان
شاهان افغانستان هرگز نتوانستند دولت مدرن و باثباتی بسازند تا این کشور را به اقتصاد اقیانوس هند پیوند دهد. شورش‌های دائمی علیه اقتدار مرکزی، همچون ۴۰ شورش در زمان امیر عبدالرحمن، دولت را ضعیف و وابسته به قبایل کرد.
از ۱۹۵۳، دولت داوودخان تلاش کرد با تمرکز بر «پشتونستان» هویت ملی بسازد، اما این امر به جنگ با پاکستان انجامید و او عقب‌نشینی کرد.
اصلاحات لیبرال ظاهرشاه نیز شکست خورد. انتخابات ۱۹۶۹ مجلس محافظه‌کار، ضد اصلاحات و مخالف مالیات تازه پدید آورد. صنعت دولتی ناتوان از پاسخ به نیاز نسل تحصیل‌کرده بود و آنان به چپ رادیکال متمایل شدند.
اقتصاد وابسته به کمک خارجی و سیاست ناپایدار، کشور را از بحران به بحران برد. فروپاشی شوروی در ۱۹۹۱ و جنگ داخلی مسیرهای شمالی را بست و وابستگی افغانستان به پاکستان را بیشتر کرد.

قمار طالبان
کمتر کسی انتظار داشت طالبان تا این حد در برابر پاکستان بایستند. پس از تسلط طالبان در ۲۰۲۱، اقتصاد ۲۵ درصد کوچک شد. باوجود افزایش درآمدهای مالیاتی و ساخت‌وسازها، طالبان مجبور به کاهش حقوق و اخراج کارکنان شده‌اند.

طالبان احتمالاً به این نتیجه رسیده‌اند که پاکستان توان رشد اقتصادی برای آنان ندارد؛ بنابراین «درد کوتاه‌مدت» را برای «استقلال راهبردی» می‌پذیرند. همچنین نمی‌خواهند با همکاری با پاکستان در جنگ با تحریک طالبان پاکستان وارد جنگی پرهزینه شوند که محبوبیت‌شان را کاهش می‌دهد.

اما چرخش اقتصادی بزرگ به‌سوی ایران، چین و آسیای مرکزی مستلزم سرمایه و لوجستیک سنگین است. ایران مشوق‌های حمل‌ونقل می‌دهد، اما کافی نیست. حمایت هند برای ساخت زیرساخت‌ها از مسیر ایران حیاتی است.
پس از تقسیم هند، افغانستان به همسایه‌ای خصمانه وابسته شد و شبکه‌های بازرگانی تاریخی‌اش از هم گسست. طالبان اکنون قمار کرده‌اند که زمان و جیوپولیتیک به آنان فرصت بازسازی این شبکه‌ها را می‌دهد—قماری با پیامدهای لرزه‌خیز.

طالبان با وجود رکود اقتصادی، از پاکستان فاصله می‌گیرند تا استقلال راهبردی به‌دست آورند، اما موفقیت این چرخش به سرمایه‌گذاری عظیم، همکاری ایران و نقش حیاتی هند بستگی دارد.

ترجمه و تلخیص: سیدطاهر مجاب – خبرگزاری دید
نویسنده: پراوین سوامی
منبع: پرنت – The Print